Czym jest władza rodzicielska?

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (KRiO) nie zawiera definicji pojęcia „władzy rodzicielskiej”. W przepisach prawa – art. 92-94 KRiO, opisane są obowiązki i prawa rodziców względem dziecka. Powyższe pozwala na wywiedzenie, czym jest ta władza rodzicielska. Jest to zbiór praw i obowiązków rodziców względem ich małoletniego dziecka, obejmujący m. in. pieczę nad osobą i majątkiem dziecka, dbałość o wychowanie dziecka, jego utrzymanie, reprezentowanie w sprawach prawnych oraz dbanie o jego dobro. Władza ta zasadniczo przysługuje obojgu rodzicom od chwil urodzenia dziecka i trwa do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości.

Zasadą w polskim prawie rodzinnym jest, iż z chwilą urodzenia dziecka pełna władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Wszelkie ingerencje w zakres władzy rodzicielskiej – pozbawienie, ograniczenie, zawieszenie lub wydanie zarządzeń opiekuńczych w trybie art. 109 KRiO następuje mocą orzeczenia Sądu i musi być poprzedzone określonym postępowaniem sądowym, wszczynanym na wniosek lub z urzędu.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej – art. 107 i 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRiO)

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić przez Sąd w dwóch różnych trybach tj. na podstawie art. 107 lub 109 KRiO.

art. 107 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

W myśl art. 107 §1 KRO „Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania (…). Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, o ile przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o wykonywaniu władzy rodzicielskiej (…).” Dalej, zgodnie z §2 niniejszego przepisu „W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej (…). Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, o ile dobro dziecka za tym przemawia.”

Powyższa regulacja prawna dopuszcza możliwość ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, gdy żyją w rozłączeniu i nie przedstawili zgodne porozumienia o jej wykonywaniu. Dojdzie do tego jedynie wówczas, gdy wymaga tego dobro dziecka. Takie stanowisko wynika zarówno z doktryny, jak i z ugruntowanej linii orzeczniczej. o ile rodzice żyją w rozłączeniu i nie przedstawili pisemnego porozumienia, nie powoduje to z automatu konieczności ograniczenia władzy rodzicielskiej. Aby do tego doszło, konieczne jest, by wymagało tego dobro dziecka, tj. by dobro dziecka było zagrożone albo naruszone.

„Określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej musi być uzasadnione potrzebą ochrony dobra dziecka. W pierwszej kolejności konieczne jest więc ustalenie, iż brak rozstrzygnięcia sądu w tej mierze i wykonywanie władzy przez rodziców w sposób dotychczasowy będzie sprzeczne z dobrem dziecka.” (komentarz do KRO pod red. Pietrzykowskiego, 2021 r., wydanie 7).

art. 109 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

Z kolei w myśl art. 109 KRiO o ile dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy może wydać odpowiednie zarządzenia (zarządzenia opiekuńcze), w szczególności może:

1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc,
2. określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun,
3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego,
4. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi,
5. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.

Ograniczenie praw rodzicielskich – orzeczenie sądu rodzinnego

Niezależnie od podstawy i sposobu ograniczenia władzy rodzicielskie, zawsze konieczne jest orzeczenie sądu. Jakiego? Zależy.

Rozstrzygnięcia w kwestiach władzy rodzicielskiej dotyczących małoletnich podejmuje sąd rodzinny, o czym stanowi art. 596 §1 kpc „Sprawy o ograniczenie, zawieszenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej należą do adekwatności sądów rodzinnych.

Jaki sąd jest sądem rodzinnym?

Otóż przepisy kodeksu postepowania cywilnego przewidują domniemanie adekwatności sądu rejonowego, poza wyjątkami wyraźnie w przepisach prawa wskazanymi. Oznacza to, iż rzeczowo adekwatny będzie sąd rejonowy, poza pewnym wyjątkiem o czym poniżej.

Jeśli chodzi zaś o adekwatność miejscową, zgodnie z art. 596 §3 kpc „Sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej rozpoznaje sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka.”

A zatem, zasadniczo – sądem rodzinnym będzie sąd rejonowy – wydział rodzinny i nieletnich, adekwatny ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, a nie rodziców. o ile dziecko nie ma ustalonego miejsca zamieszkania – wtedy adekwatny jest sąd miejsca pobytu dziecka.

A zatem, o ile zachodzi potrzeba podjęcia jakichkolwiek rozstrzygnięć dotyczących dziecka i władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem, sądem adekwatnym będzie sąd rejonowy adekwatny ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dziecka np. wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej, konieczność wszczęcia postępowania sądowego z urzędu z trybie art. 109 KRiO i wydania zarządzeń opiekuńczych.

Wyjątek!

Wyjątkowo, sądem opiekuńczym może być w I instancji również sąd okręgowy. Kiedy?

W toku sprawy o rozwód lub separację sądem opiekuńczym będzie sąd okręgowy, który prowadzi powyższe postępowania. Zgodnie z art . 445¹ § 1 kpc „Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi.”

Oznacza to, iż Sąd okręgowy jest uprawniony/ zobowiązany do wydania rozstrzygnięć dot. małoletnich dzieci rozwodzących się małżonków.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej z urzędu

Ograniczenie władzy rodzicielskiej z urzędu, czyli bez wniosku rodziców, ma miejsce, gdy sąd uzna, iż dobro dziecka jest naruszone lub zagrożone. Sąd może wszcząć postępowanie z urzędu, gdy dowie się o nieprawidłowościach w sprawowaniu władzy rodzicielskiej, np. na podstawie informacji z policji, MOPSu, czy innych instytucji (szkoły, przedszkola).

W wyjątkowych przypadkach, mimo iż postępowanie o ograniczenie władzy rodzicielskiej nie było wszczęte z urzędu, a z inicjatywy np. jednego z rodziców – chociażby w sprawie o rozwód lub o uregulowanie kontaktów, jeżeli sąd stwierdzi, iż zachodzi potrzeba ingerencji sądu opiekuńczego w sprawy władzy rodzicielskiej dot. danego małoletniego.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej na wniosek

Ograniczenie władzy rodzicielskiej na wniosek następuje, gdy sąd opiekuńczy, na wniosek drugiego rodzica lub innego podmiotu (prokuratora, Rzecznika Praw Dziecka), stwierdzi zagrożenie lub naruszenie dobra dziecka i podejmie decyzję o ograniczeniu władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców. Wniosek ten musi spełniać wymogi formalne i zawierać uzasadnienie, dlaczego władza rodzicielska powinna być ograniczona, poparte dowodami. Jakie warunki formalne musi spełniać? Jak w każdym piśmie procesowym należy odpowiednio oznaczyć sąd, strony (rodziców), małoletnie dziecko, wskazując ich dane, nr Pesel, adresy. Dalej należy wskazać żądnie wniosku – poprzez wskazanie formy ograniczenia oraz jego uzasadnienie. W uzasadnieniu należy wskazać dlaczego domagamy się ograniczenia, w jaki sposób dobro dziecka jest zagrożone lub naruszone. Twierdzenia powinny zostać poprte dowodami. Do wniosku należy dołączyć aktualny odpis aktu urodzenia dziecka (najlepiej zupełny) oraz opłatę sądową 100 zł. Wniosek należy złożyć w 2 egzemplarzach wraz z załącznikami, a trzeci egzemplarz zachować dla siebie.

Czy każde postępowanie w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej kończy się jej graniczeniem?

Nie. W toku postępowania sąd przeprowadza rozległe postępowanie dowodowe. Sąd ustali czy w sprawie istnieją nieprawidłowości dotyczące sposobu wykonywania władzy rodzicielskie. Sąd ustala czy nieprawidłowości isntieją czy ustały, jaki jest ich wymiar. Nie w każdym przypadku jednostkowego naruszenia lub zagrożenia dobra dziecka od razu dojdzie do ograniczenia władzy. Rozstrzygnięcie ma zabezpieczyć dobro dziecka i działać na przyszłość. Celem orzeczenia sądu nie jest represja dla rodzica, który dopuścił się w przeszłości naruszenia jednostkowego, ale zmienił swoje postępowanie.

Powody ograniczenia władzy rodzicielskiej:

Zasadniczo wyróżnia się dwie grupy zdarzeń powodujących ograniczenie władzy rodzicielskiej:

• fakt, iż rodzice żyją w rozłączeniu i nie są w stanie wspólnie sprawować władzy rodzicielskiej, co zagraża dobru dziecka (art. 107 KRiO),
• naruszenie lub zagrożenie dobra dziecka, niezależnie od tego czy rodzice żyją razem czy osobną i czy porozumiewają się w kwestii sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej (art. 109 KRiO zarządzenia opiekuńcza).

Szczegółowe przyczyny ograniczenia władzy rodzicielskiej:

• Zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich: Brak opieki nad dzieckiem, niezapewnienie odpowiednich warunków bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych czy emocjonalnych.
• Przemoc – stosowanei przemocy fizycznej, psychicznej, lub seksualne wobec dziecka.
• Uzależnienia: Alkoholizm, narkomania, hazard, czy inne uzależnienia, które negatywnie wpływają na dziecko i jego dobrostan.
• Konflikty między rodzicami: Ciągłe konflikty, które negatywnie wpływają na dziecko i utrudniają jego wychowanie.
• Choroby psychiczne: Choroby psychiczne rodzica, które uniemożliwiają mu prawidłowe wykonywanie obowiązków rodzicielskich.
• Brak kontaktów z dzieckiem: Długotrwałe zaniedbywanie kontaktu z dzieckiem, brak zainteresowania jego życiem.
• Niewłaściwy wpływ na dziecko: Wpajanie dziecku złych wzorców zachowań, demoralizacja.
• Porzucenie dziecka: Pozostawienie dziecka bez opieki lub porzucenie go.
• Rozłączenie rodziców: W przypadku rozwodu konieczne jest uregulowanie opieki nad dzieckiem, a rodzice nie są w stanie się porozumieć.
• Długotrwała przeszkoda: Trwała choroba, pobyt w więzieniu, wyjazd za granicę, który uniemożliwia sprawowanie władzy rodzicielskie.

Dobro dziecka – wartość nadrzędna i najważniejsza przesłanka

Reasumując, dobro dziecka jest najważniejszą wartością, którą musi się kierować sąd opiekuńczy. Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską, nie tylko gdy dobro dziecka jest faktycznie naruszone (np. rodzic bije dziecko, wyzywa je, głodzi). Sąd może władzę ograniczyć, jeżeli istnieje zagrożenie dla dobra dziecka (np. konflikt rodziców, braku porozumienia w kwestiach wychowawczych, czy niewłaściwego sprawowania opieki). Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie jest karą, a środkiem mającym na celu ochronę dziecka.

Jak wygląda postępowanie o ograniczenie władzy rodzicielskiej?

Postępowanie o ograniczenie władzy rodzicielskiej może być wszczęte z urzędu lub na wniosek. Sąd przeprowadza postępowanie dowodowe, dopuszcza dowody z przesłuchania świadków, może powołać biegłych (np. z opiniodawczego zespołu specjalistów sądowych lub innych), dopuszcza dowody z dokumentów np. zaświadczeń ze szkoły, przedszkola, z placówek medycznych, zajęć dodatkowych, obejmującą korespondencję stron, a na końcu wydaje orzeczenie, kierując się dobrem dziecka.

Rozstrzygnięcia sądu w zakresie władzy rodzicielskiej – sposoby ograniczenia władzy rodzicielskiej:

Orzekając w kwestii władzy rodzicielskiej Sąd rodzinny:

1. pozostawi (powierzy) wykonywanie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,
2. powierzy wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców z jednoczesnym ograniczenie władzy rodzicielskiej do współdecydowania w istotnych sprawach dziecka np. z zakresu:

• leczenia inwazyjnego,
• wyboru szkoły i kierunku kształcenia,
• wyjazdu poza granice Polski na okres przekraczający 3 tygodnie,
• innych, istotnych kwestii, szczegółowo wskazanych w orzeczeniu sądu,

1. zastosuje zarządzenia opiekuńcze np.:

• nakaże jednemu lub obu rodzicom udział w terapii psychologicznej, uzależnień,
• nakaże jednemu lub obu rodzicom powstrzymywanie się od spożywania alkoholu, zażywania narkotyków lub innych środków psychotropowych,
• nakaże pracę z asystentem rodzinny lub podjęcie innej współpracy
• podda wykonywanie władzy rodzicielskiej nadzorowi kuratora,
• skierowanie dziecka do placówki opiekuńczej lub rodziny zastępczej.

Czy ograniczenie praw rodzicielskich jest ostateczne?

Nie. Gdy ustanie przyczyna ograniczenia władzy rodzicielskiej, rodzic może wystapić do Sądu z wnioskiem o przywrócenie władzy rodzicielskiej. jeżeli zatem Sąd stwierdzi, iż ustała przyczyna ogranieczenia władzy rodzieiclskiej, może ją przywrócić.

Czy w sprawach dot. ogranieczneia władzy konieczny jest adwokat?

W polskim prawie rodzinnym nie istnieje ogólny przymus adwokacki. Oznacza to, iż w większości spraw rodzinnych, takich jak rozwód, alimenty, kontakty z dziećmi, czy sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej, w tym jej ograniczenia, strona nie musi być obowiązkowo reprezentowana przez adwokata. Strona może sama prowadzić swoją sprawę lub ustanowić pełnomocnika, którym może być również osoba niebędąca adwokatem np. członek rodziny.

Wyjąek od braku przymusu adwokackiego w sprawach rodzinnych:

• skarga kasacyjna – sporządzenie i wniesienie skargi kasacyjnej w zakresie prawa rodzinnego ( jak i kązdego innego) wymaga reprezentacji adwokata (przymus adwokacki).

Niemniej jednak, warto skorzystać z pomocy adwokata specjalizującego się w sprawach rodzinnych, mającego odpowiednie umijetnosci i doświadczenie. Z pewnością pozwoli to na lepsze przygotowanie pism procesowych czy udziału w sprawie. Pomoc ta może przybrać różną formę, począwszy od konsultacji prawnej, przygotowania projektu pisma procesowego, poprzez zlecenie prowadzenia całej sprawy.

Gdy strona nie ma środków na opłacenie adwokata, sąd może ustanowić adwokata z urzędu. Dotyczy to przypadków, gdy sprawa jest skomplikowana lub wymaga specjalistycznej wiedzy prawniczej.

Najważniejsze orzecznictwo w kwestiach ograniczenia władzy rodzicielskiej:

1. Postanowienie SN z dn. 03.02.1995, I CRN 4/95:

„Nie każda różnica zdań rodziców uzasadnia ograniczenie władzy jednego z nich – musi to rzeczywiście godzić w dobro dziecka”.

1. Wyrok SA w Katowicach z dn. 27.10.2020, I ACa 344/20:

„Ograniczenie władzy rodzicielskiej ma charakter ochronny, a nie represyjny”.

1. SN, postanowienie z 21 stycznia 1999 r., I CKN 1034/98

„Jeżeli rodzice nie potrafią współdziałać w istotnych sprawach dziecka, a brak ten zagraża jego dobru, sąd może ograniczyć władzę jednego z nich”.

Orzeczenie ma znaczenie np. w sprawach rozwodowych.

1. SN, postanowienie z 14 października 2005 r., III CZP 85/05

„Sąd opiekuńczy ma obowiązek reagować na każdą sytuację, która może zagrażać dobru dziecka, choćby o ile sprawa dotyczy tylko kontaktów, a nie bezpośrednio władzy rodzicielskiej”.

Znaczenie – w postępowaniach o kontakty sąd może także ograniczyć władzę, jeżeli odkryje zagrożenie dobra dziecka.

1. SN, postanowienie z 19 marca 1997 r., II CKN 57/97

„Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej (np. w rodzinie zastępczej) wymaga ograniczenia władzy rodzicielskiej, chyba iż władza została już wcześniej ograniczona lub zawieszona”.

Znaczenie: o ile dziecko ma trafić do rodziny zastępczej, sąd musi jednocześnie ograniczyć (lub wcześniej ograniczyć) władzę rodzica.

1. SA w Krakowie, wyrok z 12 lutego 2015 r., I ACa 1624/14

„Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską jednego z rodziców, choćby jeżeli nie działa on złośliwie, ale z powodu braku kompetencji wychowawczych”.

Autor: adwokat Ewelina Papaj – Gajek

Katowice, dnia 18 lipca 2025 r.