Rozwód – zasady i procedura

Rozwód – przesłanki orzeczenia

Sąd może rozwiązać małżeństwo przez rozwód, o ile między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia (art. 56 § 1 kro).

Rozkład pożycia małżeńskiego

Wspólne pożycie polega na istnieniu między małżonkami łączności psychicznej oraz wzajemnych pozytywnych uczuć (miłości, szacunku, zaufania), obejmuje współżycie fizyczne, w dziedzinie gospodarczej zaś znajduje wyraz zwłaszcza w prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, w zamieszkiwaniu razem, niekiedy w prowadzeniu wspólnej działalności zarobkowej lub gospodarczej. Rozkład pożycia jest zupełny dopiero wtedy, gdy uległy zerwaniu wszystkie wyżej wymienione więzi łączące małżonków. Rozkład, o którym mowa, jest przy tym procesem rozciągniętym w czasie, a nie zdarzeniem jednorazowym (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1999 r., sygn. akt III CKN 386/98, LEX nr 1217913).

Trwałość rozkładu pożycia oznacza brak szans na to iż małżonkowie ponownie nawiążą z sobą pożycie. Zachowanie co najmniej jednej z więzi, np. gospodarczej, sprawia, iż nie można mówić o pozytywnej przesłance orzeczenia rozwodu. Podobnie istnienie więzi cielesnej, mimo braku więzi duchowej i gospodarczej, świadczy o tym, iż rozkład pożycia nie ma charakteru zupełnego, a powództwo rozwodowe powinno zostać oddalone (tak: Grzegorz Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, teza 5 do art. 56 kro)

W orzeczeniu (wytycznych rozwodowych) Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1955 r. sygn. akt I CO 5/55 (OSN 1955, poz. 46) stwierdzono natomiast, iż rozkład pożycia małżeńskiego jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami:

• więź duchowa,
• fizyczna ani
• ekonomiczna

Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeżeli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami. Natomiast choćby sporadyczne tylko stosunki fizyczne między małżonkami z reguły będą wskazywać, iż rozkład pożycia nie pozostało zupełny.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 grudnia 1984 r. (sygn. akt III CRN 290/84, LEX nr 852456) wskazał, iż ponad dwuletni okres, w którym strony nie prowadzą wspólnego pożycia, pozwala na wniosek, iż brak widoków na wznowienie przez strony pożycia.

Z kolei w wyroku z dnia 14 grudnia 1984 r., sygn. akt III CRN 272/84, OSNC 1985/9/135 Sąd Najwyższy uznał, iż krótki upływ czasu od daty zawarcia związku małżeńskiego przez osoby w młodym wieku i krótki stosunkowo okres rozkładu pożycia nie wyłączają same przez się orzeczenia rozwodu z uzasadnieniem, iż rozkład pożycia z tych względów nie jest zupełny i trwały, o ile poza tym nie wchodzi w grę żadna z negatywnych przesłanek rozwodu (tak też: dr Michał Krawczyk w: Pozytywne i negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu w prawie cywilnym w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych – zarys problematyki (Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych UPH).

Nawet jednorazowy postępek małżonka może stać się przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Dotyczy to takich faktów, jak cudzołóstwo i ciężka zniewaga, które – choćby gdy zostały dokonane jednorazowo – mogą stać się zawinioną przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu (tak: Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 24 kwietnia 1951 r., sygn. akt 667/50, OSN 1953, poz. 9).

Niedopuszczalność rozwodu

Mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, o ile wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo o ile z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (Art. 56 § 2 kro).

Niedopuszczalność rozwodu z uwagi na dobro małoletnich dzieci małżonków

W uchwale z dnia 18 marca 1968 r. (sygn. akt III CZP 70/66, OSNC 1968/5/77) Sąd Najwyższy stwierdził, iż oceniając, czy dobro małoletnich dzieci małżonków nie sprzeciwia się rozwodowi, należy przede wszystkim rozważyć, czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich. Wśród okoliczności z tego punktu widzenia istotnych, na plan pierwszy wysuwa się ponowny związek małżeński jednego lub obojga małżonków, którego zawarcie stanowi często istotny motyw ubiegania się o rozwód.

Gdy jednak rozwód dotyczyć ma małżeństwa wielodzietnego, w którym obowiązek utrzymania i wychowania małoletnich dzieci w pełni wyczerpuje możliwości zarobkowe i majątkowe małżonków, to wzgląd na dobro tych dzieci może przemawiać przeciwko orzeczeniu rozwodu i otworzeniu w ten sposób ich rodzicom możliwości założenia nowej rodziny.

Uszczerbku dla małoletnich dzieci można się dopatrzyć w orzeczeniu rozwodu, gdy istniejący stan faktyczny nie pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane są obecnie. Dotyczy to zwłaszcza wypadków, w których wspólna piecza faktyczna obojga rodziców jest w ustalonych okolicznościach konieczna i w pewnym zakresie wykonywana, a istniejące pomiędzy małżonkami stosunki nie rokują szans utrzymania tego stanu rzeczy po rozwodzie (tak też: dr Michał Krawczyk w: Pozytywne i negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu w prawie cywilnym w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych – zarys problematyki (Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych UPH)).

W obwieszczeniu Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1968 r.: „o wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów art. 56 oraz art. 58 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego” wskazano, iż to, czy dobro małoletnich dzieci małżonków nie sprzeciwia się rozwodowi, należy przede wszystkim rozważyć, czy rozwód nie spowoduje osłabienia więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu mogącym ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich. Wśród okoliczności z tego punktu widzenia istotnych na plan pierwszy wysuwa się ponowny związek małżeński jednego lub obojga małżonków, którego zawarcie stanowi często istotny motyw ubiegania się o rozwód.

Za wnioskiem, iż dobro dzieci ucierpi wskutek rozwodu, może przemawiać nieustępliwe stanowisko małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej, a zwłaszcza domaganie się każdego z rodziców, by dzieci powierzono jemu z wyłączeniem wszelkiej ingerencji drugiego małżonka. Dotyczy to w szczególności wypadków, gdy istnieją podstawy do przewidywania, iż utrzymanie status quo w stosunkach wzajemnych rodziców będzie dla ich małoletnich dzieci bardziej korzystne. Nie należy jednak także tracić z pola widzenia sytuacji, w których istniejący między małżonkami stan napięcia wpływ i tak niekorzystnie na warunki życiowe dzieci, iż wzgląd na ich dobro nie mogłoby uzasadniać odmowy rozwodu.

Dla oceny, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu, może też mieć istotne znaczenie wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci. Uwzględnienie takich i podobnych okoliczności, które charakteryzują dzieci i istniejące stosunki rodzinne, oraz rozważenie ich po zasięgnięciu, w razie potrzeby, opinii biegłego psychologa, może stanowić istotną pomoc dla sądu przy ocenie wpływu ewentualnego rozwodu na dobro wspólnych małoletnich dzieci stron. Korzystając z opinii biegłego psychologa, należy zachować daleko idącą ostrożność, aby dziecko nie zostało wciągnięte do procesu rozwodowego rodziców.

Niedopuszczalność rozwodu – żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia przy braku zgody małżonka niewinnego

Rozwód nie jest również dopuszczalny, o ile żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba iż drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo iż odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 3 kro).

Odmowa wyrażenia zgody na rozwód przez małżonka niewinnego rozkładu pożycia korzysta z domniemania zgodności z zasadami współżycia społecznego. Domniemanie to może być obalone przez udowodnienie konkretnych okoliczności świadczących o tym, iż jest inaczej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia wyrok z dnia 7 grudnia 1965 r., sygn. akt III CR 278/65, OSNC 1966/7-8/130).

W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 18.03.1968 r., sygn. akt III CZP 70/66, Sąd Najwyższy uznał, iż orzeczenie rozwodu jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się orzeczeniu rozwodu albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 12 lutego 2020 r. Sygn. akt I ACa 230/19 uznał, iż biorąc pod uwagę, iż konflikt między stronami jest wyjątkowo głęboki objawiając się choćby rękoczynami oraz wyzwiskami, a także interwencjami Policji należało uznać, iż odmowa zgody pozwanej na rozwód jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Dodatkowo godzi się stwierdzić, iż o nieuwzględnieniu odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego, a tym samym o naruszeniu zasad współżycia społecznego można mówić wówczas, gdy jej skutkiem będzie trwanie „martwego” małżeństwa, co należy uznać za społecznie niepożądane.

W obwieszczeniu Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1968 r.: „o wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów art. 56 oraz art. 58 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego” wskazano, iż rzeczony przepis ten ma na uwadze sytuacje szczególne, w których mimo całkowitej i nieodwracalnej martwoty związku małżeńskiego oraz mimo braku innych przesłanek negatywnych — zasady współżycia społecznego przemawiają przeciwko rozwodowi. Sytuacje takie mogą zwłaszcza wchodzić w rachubę, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu, albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych.

Należy przy tym mieć na uwadze, iż sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego z reguły nie zachodzi, gdy małżonek sprzeciwiający się rozwodowi ponosi wyłączną winę rozkładu pożycia albo gdy przy wspólnej winie brak podstaw do przyjęcia, iż wina małżonka, który żąda rozwodu, jest znacznie cięższa. Kwestię niedopuszczalności rozwodu ze względu na rażące pokrzywdzenie współmałżonka należy oceniać w świetle zasad humanitaryzmu z adekwatnym uwzględnieniem czasu trwania małżeństwa, rozkładu jego ciężarów, sytuacji obojga małżonków, a w szczególności ich wieku, stanu zdrowia, umiejętności zaspokajania potrzeb osobistych i innych okoliczności, mogących charakteryzować materialne i moralne warunki życiowe obojga małżonków.

Za sprzecznością rozwodu z zasadami współżycia społecznego może przemawiać ujemny stosunek do dzieci, i to choćby wtedy, gdy brak podstaw do zastosowania szczególnej przesłanki negatywnej, w myśl której rozwód jest niedopuszczalny, o ile wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków. Zasady współżycia społecznego nie ograniczają bowiem obowiązków rodziców tylko do okresu małoletności ich dzieci ani też nie wyłączają możliwości negatywnej oceny moralnej skutków rozwodu, gdy status quo w sytuacji małoletnich dzieci zostaje zachowany. Chodzić tu może zwłaszcza o stosunek do dzieci pełnoletnich, ale jeszcze nie samodzielnych i potrzebujących pomocy rodziców, jak również o inne sytuacje, w których rozwód nie mógłby wprawdzie spowodować dalszego pogorszenia warunków życiowych dzieci, ale prowadziłby do wyników z punktu widzenia moralnego rażąco niepożądanych.

Gdy zatem zostanie ustalone, iż małżonek żądający rozwodu w sposób rażący zaniedbuje swe obowiązki rodzicielskie, przerzucając ten ciężar na drugiego małżonka albo na inne osoby lub organy pomocy społecznej, żądanie rozwodu może się okazać sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, choćby choćby orzeczenie rozwodu nie powodowało dalszego pogorszenia sytuacji wspólnych małoletnich dzieci małżonków.

Wina przy rozwodzie

Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (Art. 57 § 1 kro). Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (§ 2).

Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach (np. wyroki: sygn. akt III CKN 769/98 oraz III CKN 505/97 i I CKN 1019/97) wypowiedział się, iż stwierdzenie w wyroku rozwodowym winy jednego z małżonków w powstaniu rozkładu pożycia nie jest wynikiem oceny wiarygodności i mocy dowodów (art.233 §1 k.p.c.) ale stanowi ujemną ocenę moralną jego postępowania, którą sąd przyjmuje na podstawie poczynionych ustaleń. Nadto można powiedzieć, iż orzeczenie o winie za rozkład pożycia małżeńskiego stanowi zwięzłe podsumowanie i ocenę całego okresu małżeństwa.

Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 12 września 2013 r., sygn. akt I ACa 744/13, na kanwie sprawy, w której małżonek negował zdradę małżeńską, stwierdził, iż materiał dowodowy znajdujący się w aktach sprawy, w szczególności wspólne zdjęcia, stanowią dowód znacznej bliskości pomiędzy małżonkiem, a kobietą, z którą dopuścić miał się zdrady małżeńskiej. Sąd Apelacyjny zaznaczył, iż naruszeniem wierności małżeńskiej jest wszelkie zachowanie się jednego z małżonków wobec osoby trzeciej, płci odmiennej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości (tak też: orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1951 r. sygn. akt C 735/50, NP. 1951, nr 12).

Należy też wyjaśnić, iż ustawodawca nie wprowadził możliwości „stosunkowego” rozdzielenia winy. Sąd Najwyższy zgodnie przyjmuje, iż dla przypisania w wyroku rozwodowym winy małżonkom nie ma znaczenia okoliczność, który z małżonków ponosi winę „większą”, a który „mniejszą” (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r., V CK 646/04, LEX nr 180827).

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia 1999 r., III CKN 128/98, LEX nr 738105: podstawą przyjęcia winy małżonka jest ustalenie, iż jego zachowanie przyczyniło się do powstania lub pogłębienia rozkładu, obojętne natomiast ze stanowiska oceny winy jest to, który z małżonków przyczynił się w większym lub mniejszym stopniu. Ocena stopnia winy może znaleźć wyraz w uzasadnieniu wyroku.

W sprawie o rozwód strona może odwołać w apelacji – wyrażoną przed sądem I instancji – zgodę na zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 października 2006 r., sygn. akt III CZP 87/06).

Więcej na temat winy przy rozwodzie, czytaj tutaj

Rozwód a władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem

W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie może być orzeczone (także) w wyroku orzekającym rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa (Art. 112 kro).

W każdym wypadku, w którym wykonywanie władzy rodzicielskiej powierza się jednemu z rodziców, należy w wyroku orzekającym rozwód określić w sposób konkretny, do jakiego rodzaju obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka ogranicza się władzę rodzicielską drugiego z rodziców. Określenie takie wymaga szczegółowego ustalenia wszelkich okoliczności dotyczących aktualnej sytuacji życiowej wspólnych małoletnich dzieci stron oraz związanego z tym wzajemnego stosunku małżonków i rozważenia na tej podstawie, w jakim zakresie wzgląd na dobro dzieci i interes społeczny (art. 95 § 3) uzasadniają potrzebę i pozwalają —bez obawy o częste konflikty — na wspólne wykonywanie przez oboje rozwiedzionych rodziców obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, należących do władzy rodzicielskiej (tak: Obwieszczenie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1968 r.: o wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów art. 56 oraz art. 58 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.).

Ustawą z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. poz. 1062) wprowadzono do prawa rodzinnego tzw. naprzemienną opiekę nad dzieckiem. Polega ona na tym, iż małoletnie dziecko podlegające władzy rodzicielskiej obojga rodziców – po ich rozwodzie – przebywa u nich „naprzemiennie” przez podobne okresy i podlega wtedy ich opiece. Wspólne sprawowanie władzy, w oznaczonych z góry podobnych okresach, zapewnia rodzicom równy kontakt z dzieckiem i pozwala na zbliżony wpływ na jego wychowanie (por. art. 107 k.r.o.). Opieka naprzemienna obydwojga rodziców wynika z określenia w orzeczeniu sądu, iż dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach (tak: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 września 2020 r. sygn. akt V ACa 776/18 ).

Zmiana orzeczenia o władzy rodzicielskiej zawartego w wyroku rozwodowym

Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód, separację bądź unieważnienie małżeństwa, albo ustalającym pochodzenie dziecka (Art. 106 kro).

Rozwód a alimenty

W wyroku orzekającym rozwód sąd orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Zasądzone w wyroku alimenty na rzecz małoletnich dzieci odnoszą skutek na okres przypadający po rozwodzie (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 17 grudnia 2009 r., sygn. akt I ACa 906/09 LEX nr 628230).

Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy w pierwszej kolejności od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Usprawiedliwione potrzeby dziecka powinny być oceniane nie tylko na podstawie wieku, ale również miejsca pobytu dziecka, jego środowiska, możliwości zarobkowych osób zobowiązanych do jego utrzymania i całego szeregu okoliczności każdego konkretnego przypadku. Jedną z najczęściej spotykanych sytuacji związanych ze wzrostem usprawiedliwionych potrzeb nieletnich dzieci jest zmiana szczebla wykształcenia – rozpoczęcie edukacji przedszkolnej, szkolnej czy rozpoczęcie studiów. Jednocześnie należy pamiętać, iż liczy się tutaj także wzrost kosztów utrzymania dziecka związany z jego dorastaniem, żywność, ubiór, zainteresowania, nauka języków obcych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 1969 r., III CRN 350/69, III CRN 350/69, LexPolonica nr 355955).

Obowiązek alimentacyjny nie jest ograniczony przez żaden sztywny termin, a w szczególności przez termin dojścia przez dziecko do pełnoletności. Nie jest także związany ze stopniem wykształcenia w tym sensie, iż nie ustaje z chwilą osiągnięcia przez alimentowanego określonego stopnia podstawowego lub średniego wykształcenia. Jedyną miarodajną okolicznością, od której zależy trwanie bądź ustanie tego obowiązku, jest to, czy dziecko może utrzymać się samodzielnie, przy czym przyjmuje się, iż nie można tego oczekiwać od dziecka małoletniego. Z tej przyczyny w odniesieniu do dzieci, które osiągnęły pełnoletność, należy brać pod uwagę to, czy wykazują chęć dalszej nauki oraz czy osobiste zdolności i cechy charakter pozwalają na rzeczywiste kontynuowanie nauki.

Przeciwne stanowisko prowadziłoby do zahamowania, a co najmniej znacznego utrudniania, dalszego rozwoju dziecka, a to przez pozbawianie go środków materialnych niezbędnych do kontynuowania nauki po osiągnięciu pełnoletności, pozostawałoby zatem w sprzeczności ze wspomnianym wyżej podstawowym obowiązkiem rodzicielskim (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1997 r., III CKN 217/97, LexPolonica nr 151778).

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego (np. sygn. III CSK 299/07, LEX nr 393875) paragony nie mogą stanowić dowodu z dokumentów urzędowych ani dowodu z dokumentów prywatnych, o których mowa w art. 244 § 1 k.p.c. i art. 245 k.p.c. Nie mogą one stanowić dowodów w sprawie z uwagi na to, iż nie są rachunkami imiennymi i tak naprawdę nie wiadomo, kto poniósł koszty zakupów uwidocznionych na tych paragonach (tak też: Sąd Rejonowy w Otwocku w wyroku z dnia 22 marca 2021 r. sygn. akt III RC 237/20).

Więcej na temat alimentów na dziecko, czytaj tutaj

Pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie

Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, o ile jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba iż dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia (Art. 58 § 1 kro).

W braku porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, o ile dobro dziecka za tym przemawia (§ 1a).

Zawarte w art. 58 § 1. k.r.o. określenie „sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków” nie oznacza, iż sąd został zwolniony z obowiązku objęcia wyrokiem całokształtu spraw dotyczących rodziny, które zostały wymienione w art. 58 § 1. k.r.o. . Nie może wpłynąć na zaniechanie rozstrzygnięcia tych kwestii również zgodny wniosek rozwodzących się małżonków. Na takie rozumienie art. 58 § 1 i § 1a k.r.o. wskazuje wykładnia językowa, a w jej ramach użycie zwrotu „rozstrzyga”, który nie pozostawia wątpliwości, iż ustanawia obowiązek sądu. Taki sam wniosek wynika z wykładni systemowej i funkcjonalnej; skupienie w jednym orzeczeniu wszystkich kwestii dotyczących rodziny uwzględnia skutki rozwodu małżonków i ukształtowanie spraw rodziny w zakresie, w jakim ona będzie trwać po rozwiązaniu małżeństwa.

Na systemową zgodność wskazuje również art. 445 1 k.p.c., dający w postępowaniu w sprawie o rozwód pierwszeństwo rozstrzyganiu o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem, oraz art. 441 k.p.c., wymagające prowadzenia dowodów celem wyjaśnienia sytuacji dzieci stron. Istotne i celowe jest stworzenie tytułu egzekucyjnego możliwego do wykorzystania w razie braku zgody lub woli do respektowania praw rodziców względem dziecka, określonych wyrokiem rozwodowym.

Ustawodawca przewidział możliwość uzgodnienia przez rozwodzących się małżonków spraw związanych ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej, które mogą być określone w porozumieniu. W razie zgodnego wniosku rodziców o pozostawienie im obojgu władzy rodzicielskiej, sporządzenie przez nich porozumienia jest obligatoryjne. W obu wypadkach porozumienie podlega ocenie sądu pod kątem dobra dziecka. Od oceny sądu uzależnione jest, czy porozumienie może być podstawą orzeczenia („uwzględnienia porozumienia”) oraz pozostawienia obojgu rodzicom władzy rodzicielskiej.

W treści wyroku musi być zamieszczone określenie powierzenia władzy rodzicielskiej, sposobu jej wykonywania oraz kontaktów z dzieckiem, niedopuszczalne jest natomiast odwołanie się do treści porozumienia jako swoistego załącznika. choćby w razie uznania porozumienia za miarodajnie określające sposób wykonywania władzy rodzicielskiej i kontakty z dzieckiem, sąd powinien przenieść jego treść do sentencji wyroku. Porozumienie nie może być traktowane jak ugoda, a zatem nie może doprowadzić do umorzenia postępowania w tym zakresie i nie stanowi tytułu egzekucyjnego. Tytułem takim jest orzeczenie sądu podlegające przymusowemu wykonaniu, a zatem konieczne jest dokładne sprecyzowanie uprawnień i obowiązków każdego z rodziców (tak: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 15 września 2020 r. sygn. akt V ACa 776/18 ).

Rozwód a wspólne mieszkanie

Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, o ile drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe (art. 58 § 2 kro).

Rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków obejmuje w zasadzie każde mieszkanie, zajmowane przez nich, tzn. mieszkanie znajdujące się faktycznie w ich dyspozycji niezależnie od posiadanego tytułu prawnego (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978r., sygn. akt III CZP 30/77).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 czerwca 2000 r., sygn. akt II CKN 670/00 stwierdził, iż w przypadku zagrożenia, jakie powoduje małżonek, najważniejszą rolę będą odgrywały dobra osobiste strony poszkodowanej. Pozwany ponosi ponadto pełną odpowiedzialność za swoje naganne postępowanie, dlatego można orzekać w stosunku do niego eksmisję niezależnie od tego, iż przysługują mu równe prawa do lokalu.

Rozwód a podział majątku wspólnego

Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, o ile przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 kro). Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Pojęcie „nadmierna zwłoka” jest pojęciem niezdefiniowanym przez ustawodawcę. To pojęcie jest nieprecyzyjne i problematyczne do tego stopnia, iż aby je zrozumieć, należy dokonać m.in. wykładni celowościowej i funkcjonalnej, a i to może być niewystarczające, ponieważ sąd orzekający może w sposób dowolny odstąpić od orzekania o podziale majątku wspólnego w ramach postępowania głównego o rozwód. w tej chwili nadmierną zwłokę utożsamiać powinno się z wszelkimi czynnościami orzeczniczymi sądu, które wymagają od sądu złożonego postępowania dowodowego, m.in. powoływania biegłych, ustalania składu i wartości majątku wspólnego itp. (tak: A. Zieliński, Rozwód. Materialnoprawne podstawy rozwodu oraz postępowanie odrębne w sprawie o rozwód. Komentarz praktyczny z orzecznictwem. Wzory pism procesowych, Warszawa 2016, s. 130–134, oraz Dokonywanie podziału majątku wspólnego w postępowaniu o rozwód w Polsce i w Litwie – wybrane różnice, w: Palestra 12/2021).

Podział majątku wspólnego, o którym mowa w art. 58 § 3 k.r.o., przeprowadza się według ogólnych zasad przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz Kodeksie postępowania cywilnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2016 r. sygn. akt V CZ 25/16, LEX nr 2096721). W postępowaniu tym zastosowanie znajdują przepisy art. 43–46 kro oraz przepisy, do jakich artykuły te odsyłają.

W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1978 r. III CZP 30/77, (OSNC z 1978 r., nr 3, poz. 39) wskazano, iż przeprowadzenie w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego stron nie powoduje nadmiernej zwłoki postępowania nie tylko wtedy, gdy między stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału tego majątku, ale także wtedy, gdy wyjaśnienie spornych między stronami okoliczności, bądź też takich okoliczności, które sąd obowiązany jest ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w ograniczonym przedmiotowo i czasowo zakresie. Decyzję co do pozostawienia bez rozpoznania wniosku strony o dokonanie podziału majątku wspólnego w wypadku, gdy przeprowadzenie takiego podziału powodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu, zamieszcza sąd – stosownie do okoliczności – albo w odrębnym postanowieniu, wydanym w toku postępowania o rozwód, albo w sentencji wyroku rozwodowego. Nie podlega ona odrębnemu zaskarżeniu (tak też: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2016 r., sygn. akt V CZ 25/16).

W przypadku podziału majątku po rozwodzie małżonków, o jego stanie decyduje chwila ustania małżeństwa, a o wartości – chwila dokonywania podziału, czyli orzekania o tym podziale (tak: postanowienie z dnia 6 maja 2011 r. sygn. akt II CSK 495/2010, LexPolonica nr 2578263).

Rozwód a powrót do nazwiska panieńskiego

W ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa (Art. 59 kro).

Rozwód a alimenty dla rozwiedzionego małżonka

Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego (Art. 60 § 1 kro).

Jeżeli natomiast jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, iż małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się we właściwym zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku (§ 2).

Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 12 września 2013 r. Sygn. akt I ACa 744/13 stwierdził, iż przyjęte uregulowanie z art. 60 §2 k.r.o. nie daje prawa do równej stopy życiowej z małżonkiem zobowiązanym, ale małżonek niewinny ma prawo do bardziej dostatniego poziomu życia niż tylko zaspokajanie usprawiedliwionych potrzeb.

Dla oceny, czy drugi warunek przewidziany w art. 60 § 2 k.r.o. został spełniony, nie są natomiast istotne ewentualne zmiany, jakie nastąpiły w położeniu materialnym małżonka niewinnego w czasie pomiędzy faktycznym rozejściem się małżonków a orzeczeniem rozwodu, natomiast istotne jest porównanie każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, jakie istniałoby, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie (tak: orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1969 r., sygn. akt II CR 528/68, OSNCP 1969, nr 10 poz. 179; orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1980 r., III CRN 222/80, OSNCP 1981, nr 5 poz. 90; uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, nr 4, poz. 42 – pkt XIII; B. Czech [w:] K. Piasecki (red.) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009, komentarz do art. 60, teza 17).

Pod pojęciem niedostatku rozumie się sytuację, w kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego (tak: uchwała całej Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988 nr 4, poz. 42). Nie ulega też wątpliwości, iż małżonek domagający się alimentów winien w pełni wykorzystać wszystkie możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia usprawiedliwionych własnych potrzeb (tak: G. Jędrejek: Kodeks rodzinny i opiekuńczy, komentarz, LEX 2019).

Niedostatek jako przesłanka obowiązku alimentacyjnego przewidzianego w przepisie art. 60 § 1 kro odnosi się zarówno do braku jakichkolwiek środków utrzymania, jak i sytuacji, kiedy uzyskane środki nie wystarczają na pełne zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2000 r., sygn. akt I CKN 226/00, LEX nr 51343). Usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku. o ile uprawniony jest chory, to do potrzeb, o których mowa w art. 60 § 1 kro., należą także lekarstwa (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1975 r., III CRN 55/75, LEX nr 1935).

W każdej sprawie zakres usprawiedliwionych potrzeb małżonka dochodzącego świadczeń alimentacyjnych w trybie przepisu art. 60 § 1 K.r.o. będzie podlegał indywidualnej ocenie przy jednoczesnym uwzględnieniu możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego. Niewykluczona jest zatem sytuacja, iż pomimo stwierdzenia niedostatku po stronie uprawnionego sąd nie uwzględni żądania alimentów z uwagi na negatywną ocenę co do wskazanych możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego.

Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia nie sięga przy tym z reguły tak daleko, aby miał zapewnić małżonkowi niewinnemu równą stopę życiową, niemniej zakres przyczyniania się małżonka wyłącznie winnego do utrzymania małżonka niewinnego mieści się między granicą, poniżej której istnieje niedostatek a granicą, której przekroczenie byłoby zrównaniem stopy życiowej obojga małżonków (tak: wyrok z dnia 7 maja 1998 r., sygn. akt III CKN 186/98, Legalis nr 356468).

Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba iż ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni (Art. 60 § 3 kro).

Jednocześnie małżonek nie jest obowiązany do konsumowania substancji majątkowej na pokrycie swego utrzymania, gdy drugi małżonek ze względu na swą sytuację majątkową i zarobkową jest w stanie spełniać obowiązek alimentacyjny (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.09.1978r., III CRN 161/78, Lex nr 8131).

Samo jednak pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego po orzeczeniu rozwodu nie stanowi wystarczającej przesłanki do ustanowienia obowiązku alimentacyjnego na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. Niezbędnym do uwzględnienia tego roszczenia jest ustalenie, iż to właśnie rozwód pociągał za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego. Innymi słowy, ujawnienie się zatem tych skutków (istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego) może uzasadniać uwzględnienie powództwa na podstawie art. 60 § 2 k.r.o. ale tylko wówczas, jeżeli zostanie ustalone, iż wspomniane skutki są następstwem rozwodu, a nie zostały spowodowane innymi przyczynami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1999r., I CKN 356/99).

Należy zaznaczyć, iż proces o alimenty nie może przekształcić się w proces quasi-rozwodowy, w którym sąd miałby ustalać, czy doszło do rozkładu pożycia małżeńskiego i z czyjej winy, gdyż ustalenia w tym zakresie zawarte w wyroku rozwodowym wiążą sąd rozpoznający sprawę na podstawie art. 60 K.r.o. (tak: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 sierpnia 1974 r., III CZP 46/74, LEX nr 1848).

Nie ma także znaczenia dla trwania obowiązku alimentacyjnego okoliczność, iż małżeństwo stron zostało rozwiązane przed wielu laty, a powód zawarł kolejny związek małżeński. Podkreślić należy, iż obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami nie jest w zasadzie ograniczony żadnym terminem. Zasada ta odnosi się do sytuacji, gdy zobowiązanym do alimentacji jest małżonek, który został uznany za winnego rozkładu pożycia, w stosunku do małżonka, który nie ponosi winy rozkładu (tak: Uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, Legalis nr 26104).

Przedłużenie obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 lipca 2020 r., sygn. akt I UK 10/19, przedłużenie obowiązku alimentacyjnego jest możliwe jedynie w razie istnienia „wyjątkowych okoliczności”. Zakresu znaczeniowego tego pojęcia nie można interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae). Tym samym nie należy obejmować jego zakresem normalnych okoliczności, które występują w życiu człowieka i są związane z procesem starzenia się i utratą sił w odniesieniu do możliwości zarobkowych (tak też: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1975 r., sygn. akt III CZP 22/75, OSNC 1976 nr 3, poz. 36). Te okoliczności ekstraordynaryjne nie powstają, o ile krewni małżonka (dzieci) są w stanie dostarczyć rozwiedzionemu małżonkowi całkowitych środków utrzymania (tak też: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1973 r., III CZP 58/73, OSNC 1974 nr 5, poz. 85).

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, iż nie są wyjątkowymi okolicznościami w rozumieniu art. 60 K.r.o. stopniowy ubytek sił, dolegliwości i schorzenia byłego małżonka występującego z żądaniem przedłużenia terminu pięcioletniego dotykające go w miarę upływu życia. Wyjątkowymi okolicznościami, o których mowa, są nie tylko nagłe zdarzenia – wypadki powodujące kalectwo, ale również niektóre choroby, wywołujące silny rozstrój zdrowia, np. prowadzące do poważnych operacji (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1998 r., sygn. akt I CKN 1029/97, LEX nr 1215906, oraz Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości na interpelację nr 22206).

Uiszczanie sum pieniężnych (dobrowolnie) wiele lat po rozwodzie nie może być potraktowane jako dorozumiane oświadczenie woli przedłużenia obowiązku alimentacyjnego poza okres pięcioletni, gdyż o ile wyrok w sprawie o zmianę wysokości alimentów lub ograniczenie czasu ich trwania ma charakter deklaratywny (tak: uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 1954 r., I CO 41/54, OSN 1956 nr 1, poz. 3), o tyle wyrok wydany w sprawie na podstawie art. 60 § 3 k.r.o. ma charakter konstytutywny.

Nieuzyskanie z mocy wyroku sądowego przedłużenia terminu pięcioletniego, o którym mowa w art. 60 § 3 zdanie drugie Kodeksu rodzinnego, powoduje wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego rozwiedzionego małżonka, co oznacza niespełnienie jednego z warunków niezbędnych do przyznania renty rodzinnej, polegającego na posiadaniu prawa do alimentów ustalonego wyrokiem sądowym lub ugodą sądową w dniu śmierci byłego męża (art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej). W takiej sytuacji bez znaczenia jest wspólne zamieszkiwanie byłych małżonków po rozwodzie, wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego i dobrowolne niesienie sobie pomocy materialnej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2009 r., II UK 138/05, OSNP 2010 nr 15-16, poz. 196).

Ustalenie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną

Braku jest możliwości rozstrzygania o rozdzielności majątkowej po prawomocnym rozwiązaniu małżeństwa, co należy odnieść również do orzeczenia separacji, jako ukonstytuowania się stanu rozdzielności majątkowej. Możliwe jest natomiast ustalenie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną, ale do momentu uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo, ewentualnie w sytuacji wniesienia powództwa o ustanowienie rozdzielności majątkowej po wydaniu, ale przed uprawomocnieniem się wyroku orzekającego rozwiązanie małżeństwa (tak: uchwała Sądu Najwyższego z 5 listopada 1993 r. w sprawie sygn. akt III CZP 161/93 LEX 91613, uchwała Sądu Najwyższego z 14 kwietnia 1994r. III CZP 44/94).

Nie ma natomiast możliwości ukształtowania na nowo ustroju majątkowego małżeńskiego po prawomocnym orzeczeniu separacji czy rozwodu w postępowaniu zainicjowanym już po zakończeniu postępowania w sprawie o separację czy rozwód (tak: uchwała Sądu Najwyższego z 10 lutego 1982r. w sprawie III CZP 62/81).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, iż przy znoszeniu wspólności majątkowej małżeńskiej z mocą wsteczną, niezbędne jest uwzględnienie interesów osób trzecich, tzn. wierzycieli każdego z małżonków. Nie można bowiem zawsze i automatycznie dawać pierwszeństwo ochronie interesów rodziny przed ochroną interesów wierzycieli (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 1995 r. II CRN 148/94 OSNC 1995/4 poz. 70; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1994 r. II CRN 131/94 OSNC 1995/4 poz. 69).

Rozwód a separacja

Orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba iż ustawa stanowi inaczej (Art. 61 4 § 1 kro). Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa (§ 2). o ile wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy.

Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód (Art. 61 2 § 1 kro). o ile jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację (§ 2).

Postępowanie sądowe w sprawie o rozwód:

Właściwość sądu w sprawie o rozwód

Zgodnie z art. 41 kpc, powództwo ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, o ile choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie adekwatny jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a o ile i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda.

Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Żądania i wnioski w sprawie o rozwód

W pozwie o rozwód powód może domagać się rozstrzygnięcia o:

• winie rozkładu pożycia, bądź zaniechania orzekania o winie;
• władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem;
• kontaktach rodzica z dzieckiem;
• wysokości kosztów utrzymania i wychowania dziecka, jakie powinien ponosić każdy z rodziców;
• sposobie korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania;
• eksmisji małżonka;
• podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków jest możliwe;
• podziale majątku wspólnego, o ile przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu;
• roszczeniach alimentacyjnych od drugiego małżonka.

(tak: Wybrane zagadnienia z postępowania rozwodowego, maj 2021).

Umorzenie sprawy o rozwód

W sprawie rozwodowej zachodzi wyjątek od ogólnej zasady, iż umorzenie zawieszonego postępowania przez sąd wyższej instancji powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego orzeczenia. Postępowanie rozwodowe umarza się wówczas w całości (Art. 182 § 1 kpc).

Odmowa zeznań w sprawie o rozwód

Odmówić zeznań w sprawie o rozwód mogą:

• wstępni małżonków (rodzice, dziadkowie)
• zstępnych małżonków (dzieci)
• powinowaci małżonków w tej samej linii lub stopniu
• rodzeństwo małżonków
• osoby pozostające z małżonkami w stosunku przysposobienia

Termin „rodzeństwo” obejmuje także braci i siostry przyrodnie. Powinowactwo powstaje miedzy jednym z małżonków a krewnymi drugiego z małżonków.

Ponadto, świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, o ile zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich (w/wymienionych), na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo o ile zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.

Małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków w sprawie o rozwód (art. 430 kpc).

Rozwód a skarga kasacyjna

W sprawie o rozwód lub separację (jak też alimenty) skarga kasacyjna jest niedopuszczalna (art. 398 2 § 1 kpc).

Skarga kasacyjna przysługuje natomiast od rozstrzygnięcia zawartego w wyroku rozwodowym o podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, o ile wartość przedmiotu zaskarżenia nie jest niższa niż sto pięćdziesiąt tysięcy złotych. Skarga kasacyjna przysługuje także od rozstrzygnięcia zawartego w wyroku rozwodowym dotyczącego eksmisji.

Rozwód a wznowienie postępowania

Od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód niedopuszczalna jest skarga o wznowienie postępowania, o ile choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński (art. 400 kpc).

Rozwód a skarga nadzwyczajna

Skarga nadzwyczajna nie jest dopuszczalna od wyroku rozwodowego, o ile choćby jedna ze stron po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia zawarła związek małżeński (art. 90 § 3 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym).

Rozpoznanie sprawy o rozwód przy drzwiach zamkniętych

Posiedzenia w sprawie o rozwód realizowane są przy drzwiach zamkniętych, chyba iż obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, iż jawność nie zagraża moralności (Art. 427 kpc).

Niestawiennictwo jednego z małżonków na rozprawie rozwodowej

Rozprawa odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Jednakże w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe wyznaczone w celu przeprowadzenia rozprawy, postępowanie ulega zawieszeniu, chyba iż prokurator popiera żądanie unieważnienia albo ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa (Art. 428 § 1 kpc).

W takim wypadku podjęcie postępowania następuje na wniosek powoda, nie wcześniej jednak niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania. W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie. Umorzenie wywołuje takie same skutki, jak umorzenie postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron lub z powodu ich niestawiennictwa (§ 2).

Przesłuchanie stron w sprawie o rozwód

W każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron (Art. 432 kpc).

Odpowiednie zastosowanie znajduje tu art. 302 § 1 kpc mówiący, iż gdy z przyczyn natury faktycznej lub prawnej przesłuchać można co do okoliczności spornych jedną tylko stronę, sąd oceni, czy mimo to należy przesłuchać tę stronę, czy też dowód ten pominąć w zupełności. Sąd postąpi tak samo, gdy druga strona lub niektórzy ze współuczestników nie stawili się na przesłuchanie stron lub odmówili zeznań.

Grzywna za niestawiennictwo strony na posiedzeniu w sprawie o rozwód

Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu (Art. 429 kpc).

Rozwód a uznanie powództwa

W sprawach rozwodowych nie można oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych (Art. 431 kpc). W postępowaniu rozwodowym nie stosuje się art. 339 § 2 kpc mówiącego, iż Sąd przyjmuje za prawdziwe twierdzenia powoda o faktach zawarte w pozwie lub pismach procesowych doręczonych pozwanemu przed posiedzeniem, gdy pozwany w wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew.

Rozwód a wyrok zaoczny

W sprawach małżeńskich może zostać wydany wyrok zaoczny. Art. 431 kpc wyłącza domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda, co oznacza, ze sąd musi przeprowadzić normalne postępowanie dowodowe. Wyrok, który zapadnie po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, będzie jednak wyrokiem zaocznym, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. Wydanie wyroku zaocznego w sprawie małżeńskiej powinno być jednak ostatecznością, gdy zastosowane środki, mające skłonić pozwanego do wzięcia udziału w postępowaniu, nie odniosły skutku (np. gdy przebywa on za granicą i brak z nim kontaktu) (tak: uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 1952 r., sygn. akt C 1572/51, LexPolonica nr 329685 (OSN 1953, nr IV, poz. 96), oraz Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz; art. 431: Tadeusz Ereciński).

Nie jest natomiast możliwe wydanie w postępowaniu rozwodowym wyroku zaocznego bez orzekania o winie – gdyż nieorzekanie o winie następuje za zgodą obydwu stron. Pozwany winien zatem chociażby wyrazić taką wolę w odpowiedzi na pozew*.

Oświadczenia małżonków składane do protokołu podczas rozprawy rozwodowej

Protokół rozprawy powinien zawierać oświadczenie małżonków co do (art. 433 kpc):

• liczby, wieku i płci dzieci żyjących,
• stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków,
• szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących ich wspólnymi dziećmi oraz
• co do treści umowy majątkowej, o ile małżonkowie umowę taką zawarli.

Wywiad środowiskowy w sprawie o rozwód

Sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron (art. 434 kpc).

Skutki prawomocnego wyroku rozwodowego

Wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich (Art. 435 § 1 kpc). Nie dotyczy to części orzekającej o prawach i roszczeniach majątkowych poszukiwanych łącznie z prawami niemajątkowymi (§ 2).

W kontekście własności rzeczy, z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo stron, własność na zasadzie wspólności łącznej ulega przekształceniu we współwłasność w częściach ułamkowych (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c.). Prawomocny wyrok orzekający rozwód może być podstawą wpisu w księdze wieczystej współwłasności w częściach ułamkowych na rzecz byłych małżonków (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2001 r., III CZP 16/01, OSNC 2002, Nr 1, poz. 4).

Mediacja w sprawie o rozwód

Jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji. Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone (Art. 436 § 1 kpc). Zastosowanie znajdują tu przepisy kpc o mediacji, z tym iż przedmiotem mediacji może być także pojednanie małżonków.

W każdym stanie sprawy o rozwód lub separację sąd może skierować strony do mediacji w celu ugodowego załatwienia spornych kwestii dotyczących zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi oraz spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację (Art. 445 2 kpc).

Jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych (§ 4).

Rozwód a powództwo wzajemne

Powództwo wzajemne o rozwód lub o separację jest niedopuszczalne (Art. 439 § 1 kpc). W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód albo o separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji. Strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu.

Zawieszenie postępowania o rozwód z powodu istnienia widoków na utrzymanie małżeństwa

Jeżeli sąd nabierze przekonania, iż istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie. Zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania (Art. 440 § 1 kpc). Podjęcie postępowania następuje na wniosek jednej ze stron. W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie. Umorzenie wywołuje takie same skutki, jak umorzenie postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron lub z powodu ich niestawiennictwa.

Postępowanie dowodowe w sprawie o rozwód

Postępowanie dowodowe w sprawie o rozwód ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa – także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną (Art. 441 kpc).

Jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron (Art. 442 kpc).

Dochodzenie alimentów w sprawie rozwodowej

Jak wspomniano, małżonek może dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka na wypadek orzeczenia rozwodu, jak również na wypadek orzeczenia separacji. Dochodzenie następuje przez zgłoszenie wniosku na rozprawie w obecności drugiego małżonka albo w piśmie, które należy doręczyć drugiemu małżonkowi (Art. 444 kpc).

W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, w celu rozstrzygnięcia według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym (Art. 445 § 1 kpc).

Postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację (Art. 445 § 2 kpc).

Po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednak tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu.

W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 2010-10-20, III CZP 59/10 wskazano na charakter prawny orzeczenia, o którym mowa w art. 445 § 1 kpc. Sąd Najwyższy orzekł, iż wykładnia przepisów o zabezpieczeniu w odniesieniu do postępowania w sprawach o rozwód, powinna uwzględniać, w stopniu niezbędnym dla zachowania jego celów i zasad, odrębność tego postępowania, wyrażającą się w zakresie zabezpieczenia kosztów utrzymania rodziny, w szczególnym charakterze postanowienia o jego udzieleniu, jako postanowienia merytorycznego, rozstrzygającego ostatecznie na czas procesu o objętym nim przedmiecie. Postanowienie to odrywa się od kończącego sprawę o rozwód wyroku i nie podlega w nim weryfikacji, a jego kontrola odbywa się w ramach postępowania zabezpieczającego.

Analogiczny pogląd prawny co do charakteru prawnego rozstrzygnięcia o obowiązku alimentacyjnym w trybie art. 445 § 1 k.p.c. wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 listopada 2016 r., III CZP 73/16.

Jednakże w sprawie o rozwód rozstrzygnięcie o obowiązku alimentacyjnym rozwodzących się rodziców względem ich małoletnich dzieci, odnosi się do świadczeń od daty prawomocności tego wyroku. W sytuacji zatem zaskarżenia wyroku co do winy i obowiązku alimentacyjnego jednego z rodziców względem małoletniego dziecka stron jest dokonanie oceny zasadności zarzutów apelacji pod kątem zmiany tzw. stosunków w rozumieniu art. 138 k.r.o., zgodnie z którym w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 czerwca 2021 r., sygn. akt I ACa 1006/19).

Zabezpieczenie w sprawie o rozwód

W postępowaniu rozwodowym każda ze stron może żądać udzielenia zabezpieczenia. W tego rodzaju

sprawach najczęściej udziela się zabezpieczenia w następującym zakresie:

• alimentów;
• kosztów rodziny;
• roztoczenia pieczy nad małoletnim dzieckiem;
• kontaktów z dzieckiem;
• sposobu korzystania z mieszkania;
• wydanie potrzebnych mu przedmiotów

(tak: Wybrane zagadnienia z postępowania rozwodowego, maj 2021).

Orzekanie o władzy rodzicielskiej lub o ustalenie kontaktów w trakcie rozwodu

Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym (Art. 445 1 § 1 kpc).

Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, o ile w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej lub kontaktach. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu (§ 2).

Zgodnie z art. 445 3 kpc, na wniosek strony sąd stosuje przepisy art. 5821 § 2 lub 3 kpc dotyczące kontakty z dzieckiem. Sąd może więc w szczególności:

• zobowiązać osobę uprawnioną do kontaktu z dzieckiem lub osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka lub także osoby towarzyszącej dziecku, w tym kosztów powrotu do miejsca stałego pobytu;
• zobowiązać osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, do złożenia na rachunek depozytowy Ministra Finansów odpowiedniej kwoty pieniężnej w celu pokrycia wydatków uprawnionego związanych z wykonywaniem kontaktu na wypadek niewykonania lub niewłaściwego wykonania przez osobę zobowiązaną obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach; nie dotyczy to rodzin zastępczych, rodzinnych domów dziecka, rodzin pomocowych, placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych;
• odebrać od osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem lub osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, przyrzeczenie określonego zachowania.

W razie uzasadnionej obawy naruszenia obowiązków wynikających z postanowienia o kontaktach przez osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, lub osobę uprawnioną do kontaktu z dzieckiem albo osobę, której tego kontaktu zakazano, sąd opiekuńczy może zagrozić nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, stosownie do zasad określonych w art. 598 15 kpc:

• osobie, pod której pieczą dziecko pozostaje – na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem lub
• osobie uprawnionej do kontaktu z dzieckiem albo osobie, której tego kontaktu zakazano – na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje.

Zmiana zamieszczonego w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej i kontaktach

W przypadku zawarcia przez sąd w wyroku orzekającym rozwód (lub separację) rozstrzygnięcia dotyczącego powierzenia wykonywania, ograniczenia, zawieszenia, pozbawienia i przywrócenia władzy rodzicielskiej, ustalenia, ograniczenia albo zakazania kontaktów z dzieckiem – zmiana rozstrzygnięcia w tym przedmiocie może być wydana tylko po przeprowadzeniu rozprawy przez sąd opiekuńczy. Postanowienia takie stają się skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się (art. 579 kpc).

Rozwód a wydanie małżonkowi opuszczającemu mieszkanie potrzebnych mu przedmiotów

W ramach zabezpieczenia, w sprawach o rozwód (także o separację oraz o unieważnienie małżeństwa), sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów (art. 756 kpc).

Uwzględnienie apelacji od wyroku oddalającego powództwo o rozwód

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 stycznia 2021 r., sygn. akt I CZ 77/20 stwierdził, iż jeżeli sąd pierwszej instancji oddala pozew rozwodowy, to nie musi orzekać o dalszych aspektach wyroku rozwodowego. Brak podstawy do orzekania o nich w pierwszej instancji uzasadniony jest jednak w sytuacji, w której taki wyrok sądu pierwszej instancji zostaje utrzymany w wyniku oddalenia apelacji. Sytuacja, w której w sprawie rozwodowej apelacja od wyroku oddalającego powództwo zostaje uwzględniona, może oznaczać przyjęcie odmiennej oceny podstawy sporu przez sąd drugiej instancji, a taki kierunek rozstrzygnięcia nakłada na sąd obowiązek dokonania wtórnych (dalszych) ustaleń również co do wyżej przywołanych aspektów współistniejących z orzeczeniem o rozwodzie, a stanowiących konieczne elementy wyroku rozwodowego.

Samodzielne orzeczenie rozwodu przez Sąd Apelacyjny skutkowałoby koniecznością poczynienia w całości i od nowa odpowiednich ustaleń oraz rozstrzygnięcia po raz pierwszy w apelacyjnym wyroku rozwodowym również tych dalszych elementów, wyręczając tym sposobem sąd pierwszej instancji. Takie rozstrzygnięcie naruszałoby też zagwarantowane w art. 176 ust. 1 Konstytucji RP prawo stron do co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego (tak też m. in. postanowienia SN z dnia 22 maja 2014 r., sygn. akt IV CZ 26/14, z dnia 6 czerwca 2014 r., sygn. akt I CZ 32/14, z dnia 3 marca 2016 r., sygn. akt II CZ 111/15).

Integralność wyroku rozwodowego

Rozstrzygnięcie sądu I instancji o winie stron, o władzy rodzicielskiej nad ich wspólnymi dziećmi albo o obowiązku ponoszenia przez każdego z małżonków kosztów utrzymania i wychowania ich dzieci stanowią integralną, nierozerwalną całość. Muszą się więc znaleźć w wyroku orzekającym rozwód. To z kolei prowadzi do jedynego możliwego do przyjęcia wniosku, iż przepisy te wyłączają możliwość uprawomocnienia się samego orzeczenia o rozwodzie bez uprawomocnienia się wszystkich koniecznych składników wyroku rozwodowego (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1970 r., III CZP 6/70, publ. OSNC 1971/7-8/117).

Jeżeli zatem jedna ze strona zaskarża co do winy wydany wyrok rozwiązujący małżeństwo przez rozwód, rozstrzygnięcie w kwestii orzeczenia rozwodu nie może się uprawomocnić przed rozpoznaniem apelacji od wyroku. Dopiero więc wyrok apelacyjny skutkuje uprawomocnieniem się orzeczenia o rozwodzie, a w konsekwencji ustaniem wspólności majątkowej pomiędzy stronami. (tak: Sąd Okręgowy w Łodzi w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 27 maja 2021 r. Sygn. akt III Ca 2413/19).

Uznanie wyroku rozwodowego wydanego przez sąd zagraniczny

Tryb uznania wyroku rozwodowego wydanego przez sąd zagraniczny uzależniony jest od daty jego wydania oraz od tego czy został wydany przez sąd państwa będącego członkiem Unii Europejskiej, czy też przez sąd państwa nienależącego do UE:

• Wyroki rozwodowe wydane przez sądy państw członkowskich UE od 1 maja 2004 roku są bezpośrednio uznawane przez polskie władze i podlegają jedynie procedurze rejestracji – którą można przeprowadzić w Polsce w urzędzie stanu cywilnego.
• Wyroki rozwodowe wydane przez sądy państw niebędących członkami UE od dnia 1 lipca 2009 roku są także bezpośrednio uznawane przez polskie władze i podlegają jedynie procedurze rejestracji – którą można przeprowadzić w Polsce w urzędzie stanu cywilnego.
• Wyroki rozwodowe wydane przez sądy państw członkowskich UE przed 1 maja 2004 roku lub przez sądy pozostałych państw przed 1 lipca 2009 roku mogą zostać uznane na terytorium RP tylko w wyniku przeprowadzenia postępowania w sądzie okręgowym, adekwatnym ze względu na obecne lub ostatnie miejsce zameldowania.

(tak: Serwis Rzeczypospolitej Polskiej).

Opłaty sądowe w sprawie o rozwód

W postępowaniu rozwodowym pobiera się następujące opłaty sądowe:

• opłata za pozew o rozwód 600 zł;
• opłata od apelacji od wyroku rozwodowego 600 zł;
• opłata od apelacji od wyroku rozwodowego w części dotyczącej władzy rodzicielskiej 100 zł ( 37 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych);
• opłata od apelacji od wyroku rozwodowego w części dotyczącej kontaktów rodzica z dzieckiem 100 zł;
• opłata od apelacji od wyroku rozwodowego w części dotyczącej uregulowania sposobu korzystania z lokalu mieszkalnego 100 zł;
• opłata od wniosku o udzielenie zabezpieczenia 100 zł;
• opłata od wniosku o doręczenie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem 100 zł.

(tak: Wybrane zagadnienia z postępowania rozwodowego, maj 2021).

Sąd z urzędu zwraca stronie połowę uiszczonej opłaty od pozwu o rozwód lub separację w razie orzeczenia rozwodu lub separacji na zgodny wniosek stron bez orzekania o winie – po uprawomocnieniu się wyroku (art. 79 ust. 2 uksc).

Sąd z urzędu zwraca stronie całą uiszczoną opłatę od pozwu o rozwód lub separację albo wniosku o separację w razie cofnięcia pozwu lub wniosku na skutek pojednania się stron w pierwszej instancji. W razie pojednania się stron przed zakończeniem postępowania apelacyjnego, zwraca się połowę uiszczonej opłaty od apelacji (art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a uksc).

Zgodnie z art. 26 ust. 2 uksc, w sprawach o rozwód, o separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie.

Małżonek, który wnosi apelację od wyroku rozwodowego jedynie w części rozstrzygającej o kosztach utrzymania i wychowania małoletniego dziecka, domagając się podwyższenia zasądzonej kwoty, nie ma obowiązku uiszczania opłaty sądowej od apelacji.