Sąd może pominąć przepis ustawy, jeżeli uzna go za niekonstytucyjny

Wygaśnięcie stosunku pracy dyplomaty z mocy prawa

W ustawie z 14.12.2018 r. o zmianie ustawy o służbie zagranicznej oraz ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach bezpieczeństwa z lat 1944-1990 oraz tych dokumentów (Dz.U. z 2019 r. poz. 9; dalej: ZmSłużbaZagrU19) wykluczono zatrudnienie w służbie zagranicznej osoby, która w okresie od 22.7.1944 r. do 31.7.1990 r. pracowała lub pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub była współpracownikiem tych organów. Natomiast stosunki pracy osób już zatrudnionych, które wcześniej złożyły dokumenty potwierdzające pracę lub służbę w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracę z tymi organami, wygasły po upływie 60 dni od dnia wejścia w życie ZmSłużbaZagrU19. Ustawodawca nie przewidział żadnej drogi odwoławczej dla pracowników.

J.D. od 1993 r. był zatrudniony w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, od 2009 r. na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony na stanowisku ambasadora tytularnego. Ponieważ wcześniej złożył pozytywne oświadczenie lustracyjne, pracodawca zawiadomił go, iż na podstawie art. 5 ust. 3 ZmSłużbaZagrU19 jego stosunek pracy wygaśnie z mocy prawa 5.4.2019 r. J.D. wniósł pozew przeciwko Ministerstwu Spraw Zagranicznych domagając się przywrócenia do pracy na dotychczasowych warunkach i zasądzenia odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem stwierdzenia przez pracodawcę wygaśnięcia stosunku pracy.

Sąd Rejonowy w W. oddalił powództwo stwierdzając, iż w przypadku oceny wygaśnięcia stosunku pracy, jako elementu reform sektora publicznego, sąd ogranicza się do weryfikowania zaistnienia zdarzeń, z którymi przepisy ustawy wiążą wygaśnięcie stosunku pracy. Sąd nie może badać zasadności przyczyny, jak to ma miejsce przy wypowiedzeniu umowy o pracę, gdyż byłaby to ocena zasadności działalności ustawodawcy. W rezultacie stwierdzono, iż skoro J.D. złożył pozytywne oświadczenie lustracyjne, to pozwany prawidłowo stwierdził wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa.

Pytanie prawne

Powód oraz Rzecznik Praw Obywatelskich, który przystąpił do sprawy, wnieśli apelacje. Do wejścia w życie ZmSłużbaZagrU19 złożenie oświadczenia zgodnie z prawdą o pełnieniu służby lub współpracy z organami bezpieczeństwa państwa nie pociągało za sobą negatywnych konsekwencji. Zgodnie zaś z art. 67 KP pracownikowi przysługuje prawo odwołania do sądu pracy w razie naruszenia przez pracodawcę przepisów o wygaśnięciu umowy o pracę i w takim wypadku, w zakresie roszczeń, stosuje się odpowiednio art. 56-61 KP. Unormowanie to dotyczy także naruszenia pozakodeksowych przepisów o wygaśnięciu stosunku pracy, co wynika wprost z art. 63 KP. RPO zarzucał, iż art. 3 ZmSłużbaZagrU19 narusza zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez niego prawa a także konstytucyjną zasadę ochrony pracy (art. 24 Konstytucji RP), zasadę dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60 Konstytucji RP) i powiązaną z nią ściśle zasadą równości wobec prawa i niedyskryminacji w życiu społecznym (art. 32 Konstytucji RP) oraz godność jednostki.

Sąd Okręgowy w W. zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie m.in.: Czy sąd rozstrzygając sprawę może pominąć przepis ustawy, jeżeli uzna, iż jest on niezgodny z Konstytucją RP, wówczas, gdy przepis ten utracił już swoją moc obowiązującą, zaś Trybunał Konstytucyjny nie jest adekwatny do rozpoznania pytania prawnego sądu przedstawionego w trybie art. 193 Konstytucji RP?

W uzasadnieniu pytania wskazano, iż art. 59 ust. 1 pkt 4 i ust. 3 ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2393; dalej: OrgTKU) zobowiązuje TK do umorzenia postępowania o ile akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia. TK może procedować dalej wyłącznie wówczas, jeżeli wydanie orzeczenia w postępowaniu zainicjowanym skargą konstytucyjną jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Wyjątek ten nie dotyczy jednak postępowań wszczętych pytaniami prawnymi sądów. Sąd pytający wskazał, iż art. 3 ZmSłużbaZagrU19 był przepisem jednorazowym, który wszedł w życie w 3.2.2019 r. i wygasł 5.4.2019 r., gdy wygasły normowane nim stosunki pracy. Ponieważ przepis ten nie ma w tej chwili mocy obowiązującej, Sąd orzekający nie może zwrócić się na podstawie art. 193 Konstytucji RP z pytaniem prawnym do TK.

Stanowisko SN

Sąd Najwyższy stwierdził, iż jeżeli ukształtowany system ochrony prawnej, pozbawia jednostkę prawa do ochrony jej praw i wolności konstytucyjnych w ramach toczącego się postępowania sądowego, to sąd rozpoznający sprawę w sytuacji, gdy zachodzi sprzeczność pomiędzy przepisem konstytucyjnym i ustawowym nieusuwalna w drodze dopuszczalnych metod wykładni, zobowiązany jest do pominięcia przepisu ustawy, gdy uzna, iż jest on niezgodny z Konstytucją RP. Art. 3 ZmSłużbaZagrU19 jest jednoznaczny, a jego wykładnia nie prowadzi do możliwości zrekonstruowania więcej niż jednej normy prawnej. Oznacza to, iż sąd meriti nie ma, jeżeli pozbawi się go kompetencji zbadania konstytucyjności tego przepisu, możliwości zakwestionowania zgodności z prawem wygaśnięcia stosunku pracy osób zatrudnionych w służbie zagranicznej, jeżeli zaistniały przesłanki przewidziane w art. 3 ZmSłużbaZagrU19. W ocenie SN przyjęcie stanowiska, iż sądy powszechne nie mają kompetencji do odmowy zastosowania ustawy w oparciu o zasadę bezpośredniego stosowania Konstytucji RP, stanowiłoby więc ograniczenie kognicji sądu, a tym samym pozbawiło powoda efektywnej ochrony prawnej.

W uzasadnieniu uchwały podkreślono, iż SN wielokrotnie zajmował się problematyką zapewnienia skutecznej ochrony pracownikom zatrudnionym w sektorze publicznym, których stosunki pracy uległy przekształceniu, a choćby zakończeniu, na podstawie kategorycznych zapisów zawartych w ustawach szczególnych. Każdorazowo przyjmowano, iż należy zapewnić pracownikowi ochronę przed „zaskakiwaniem” go nagłą zmianą warunków zatrudnienia na jego niekorzyść (zob. wyrok SN z 16.6.2021 r., III PSKP 23/21, Legalis). Jeśli ustawodawca dotychczas stosował konstrukcję wygaszania stosunków pracy w przypadkach przeprowadzania reform administracji publicznej oraz reorganizacji lub likwidacji urzędów, to SN konsekwentnie opowiadał się za możliwością stosowania roszczeń przewidzianych w art. 56 KP przez odesłanie z art. 67 KP (zob. wyrok SN z 2.3.2022 r., III PSKP 55/21, Legalis).