Separacja – prawa i obowiązki małżonków

Istota separacji

Prawa i obowiązki małżonków objęte działem II Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wynikają z podstawowego założenia, iż małżonkowie, zawierając związek małżeński, zakładają rodzinę, dla dobra której powinni współdziałać. Wszelkie te powinności i wynikające z nich uprawnienia ustają wraz z orzeczeniem separacji, od tego momentu nie istnieje zatem między małżonkami więź formalnoprawna wynikająca z założenia rodziny. Generalnie stwierdzić należy, iż w aspekcie tych formalnoprawnych więzów status małżonków separowanych nie różni się w zasadzie od statusu małżonków rozwiedzionych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2017 r. Sygn. akt II UK 308/16).

Możliwość orzeczenia separacji

Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację (Art. 61 1 § 1 kro).

Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, o ile wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo o ile z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (§ 2).

Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków (§ 3).

Skutki orzeczenia separacji

Orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba iż ustawa wprost stanowi inaczej. Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa (Art. 61 4 § 2 kro).

Separacja a działanie za małżonka w sprawach zwykłego zarządu

Stosownie do art. 29 kro, w razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba iż sprzeciwia się temu małżonek, którego przeszkoda dotyczy. Przepis ten nie ma zastosowania do małżonków w separacji, którzy nie mogą za siebie działać w sprawach zwykłego zarządu (art. 29 k.r.o.) ani wreszcie nie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2017 r. Sygn. akt II UK 308/16).

Separacja a przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny

Abstrahując od małżeńskiego ustroju majątkowego, który może być ukształtowany jako wspólność ustawowa lub umowna, bądź też istnieć w formie rozdzielności majątkowej, małżonkowie separowani nie mają obowiązku przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli (art. 27 w związku z art. 28 § 1 k.r.o.), bowiem w miejsce tego obowiązku może być egzekwowany obowiązek alimentacyjny, tj. obowiązek dostarczania środków utrzymania (art. 60 § 1 k.r.o.) bądź obowiązek zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego (art. 60 § 2 k.r.o.), tak jak ma to miejsce w przypadku małżonków rozwiedzionych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2020 r. Sygn. akt I UK 404/18).

Obowiązek dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu

Do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60 (z wyjątkiem § 3) kro, a zatem regulacja, iż małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego (Art. 61 4. § 1 w zw. z art. 60 § 1 kro).

Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a separacja pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, iż małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się we właściwym zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku (Art. 61 4 § 1 w zw. z art. 60 § 2 kro).

Obowiązek jednego małżonka do dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka (Art. 130 kro).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lipca 2020 r. Sygn. akt I UK 404/18 wskazał, iż nie można tracić z pola widzenia, iż powstanie rozdzielności majątkowej w związku z separacją rodzi konieczność określenia sposobu korzystania z dotychczasowego majątku wspólnego małżonków, którzy uprzednio mogli być podmiotami stosunków cywilnoprawnych, a zaciągnięte wówczas kredyty, pożyczki, ustanowione hipoteki, zastawy mogą powodować obowiązek ich wzajemnego rozliczenia. Stąd nie każde przekazywanie środków pieniężnych na rzecz drugiej osoby oznacza jej alimentację w rozumieniu Kodeksu rodzinnego.

Separacja a porozumienie małżonków co do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lipca 2020 r. r. Sygn. akt I UK 404/18 stwierdził, iż uzgodnienie dobrowolnej alimentacji może mieć miejsce na gruncie przesłanek wynikających z art. 60 § 1 lub 2 k.r.o. Ten obowiązek między małżonkami pozostającymi w separacji realizuje odmienne funkcje niż obowiązek wzajemnej pomocy z art. 61 4 § 3 k.r.o., który nie ogranicza się wyłącznie do świadczeń pieniężnych i nie musi wiązać się ze stałym, regularnym dostarczaniem świadczenia na rzecz drugiej osoby. Podstawą jego aktywacji są zasady słuszności. Natomiast obowiązek alimentacyjny, rozumiany na gruncie ustawy emerytalnej jako „prawo do alimentów”, powstaje w ściśle określonych przypadkach (na przykład w razie niedostatku małżonka).

Owszem może polegać, z uwagi na konkretne okoliczności faktyczne, na świadczeniu w naturze, to jest zapewnieniu opieki, zwłaszcza osobom starszym, niesamodzielnym), udostępnieniu lokalu, czy też może sprowadzać się do dostarczania żywności, ubrań, opału na zimę. Jednak w każdym wypadku należy odkodować, czy dane świadczenie realizuje obowiązek alimentacyjny, a nie inne zobowiązanie, na przykład naturalne, pozbawione sankcji przymusowego dochodzenia na drodze postępowania sądowego.

Obowiązek wzajemnej pomocy małżonków pozostających w separacji gdy wymagają tego względy słuszności

Zgodnie z art. 61 4 § 3 kro, o ile wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy.

Obowiązek ten obliguje do dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego. Regulacja ta stanowi jeden z wyjątków od ogólnej zasady, iż separacja wywołuje skutki takie, jak orzeczenie rozwodu. Przyjmuje się, iż obowiązek pomocy obejmuje zarówno sferę relacji majątkowych małżonków, jak również osobistą płaszczyznę odniesień. Chodzi więc o:

• przyczynianie się do zaspokajania materialnych potrzeb współmałżonka,
• świadczenie pomocy w pracy zawodowej i zarobkowej,
• pomoc w gospodarstwie domowym,
• uczestniczenie w życiu rodzinnym,
• pielęgnację w czasie choroby i kalectwa współmałżonka,
• wzajemne psychiczne i moralne wsparcie w trudniejszych sytuacjach dotykających współmałżonka lub oboje małżonków

(tak: A. Sylwestrzak: Skutki prawne separacji małżonków, Oficyna 2007).

Separacji a powrót do poprzedniego nazwiska

W przeciwieństwie do rozwodu, separacja nie uprawnia małżonka do powrót do poprzedniego nazwiska (Art. 61 4 § 5 w zw. z art. 59 kro).

Zbieg żądania orzeczenia rozwodu z żądaniem separacji

Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód (Art. 61 2 § 1 kro). o ile jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację (§ 2).

Separacja a wina rozkładu pożycia

Orzekając separację sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (Art. 61 3 § 1. w zw. z art. 57 kro).

Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków, sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy (Art. 61 3 § 2 kro).

Separacja a władza rodzicielska, kontakty rodzica z dzieckiem oraz alimenty

W wyroku orzekającym separację sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, o ile jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba iż dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia (Art. 61 3 § 1. w zw. z art. 58 § 1 kro).

W braku porozumienia, o którym wyżej mowa, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po separacji. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, o ile dobro dziecka za tym przemawia (§ 1a).
Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem (§ 1b).

W wyroku orzekającym separację może także nastąpić pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie (Art. 112 kro).

Jeżeli sprawa o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym (Art. 445 1. § 1 kpc).

Separacja a sposób korzystania ze wspólnego mieszkania

Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania małżonków, względem których orzeczono separację. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka.

Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (Art. 61 3 § 1. w zw. z art. 58 § 4 kro).

Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym separację orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, o ile drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.

W sprawie o separację sąd może również orzec o wydaniu małżonkowi, opuszczającemu mieszkanie zajmowane wspólnie przez małżonków, potrzebnych mu przedmiotów (Art. 756 kpc).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 lipca 2017 r. Sygn. akt II UK 308/16 stwierdził, iż w stosunku do małżonków separowanych wyłączone jest uprawnienie wynikające z art. 281 k.r.o. (prawo do korzystania z mieszkania stanowiącego własność drugiego współmałżonka w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, jak też korzystania z jego przedmiotów urządzenia domowego).

Separacja a wspólność majątkowa

Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej (Art. 54 § 1 kro).

Separacja a podział majątku

Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym separację dokonać podziału majątku wspólnego, o ile przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (Art. 61 3 § 1. w zw. z art. 58 § 3 kro).

Zniesienie separacji

Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji (Art. 61 6 § 1 kro).

Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki (§ 2). Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków (§ 3).

Skutki zniesienia separacji

Z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej (Art. 54 § 1 kro).

Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o zniesieniu separacji nie jest dopuszczalne wszczęcie postępowania egzekucyjnego na podstawie tytułu egzekucyjnego wydanego w sprawach, o których mowa w art. 567 5 tj.:

• w sprawie o eksmisję jednego z małżonków pozostających w separacji ze wspólnego mieszkania,
• w sprawie o korzystanie przez małżonków pozostających w separacji ze wspólnego mieszkania,
• rozstrzygającego o zaspokojeniu potrzeb rodziny,
• rozstrzygającego o świadczeniach alimentacyjnych małżonka pozostającego w separacji względem drugiego małżonka
• rozstrzygającego o świadczeniach alimentacyjnych względem wspólnego małoletniego dziecka małżonków co do świadczeń za okres po zniesieniu separacji.

Wszczęte w tych sprawach postępowanie egzekucyjne umarza się z urzędu (Art. 824 § 3 kpc).

Separacja a domniemanie ojcostwa

Jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji, nie stosuje się zasady brzmiącej, iż o ile dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, iż pochodzi ono od męża matki (Art. 62. § 1 kro).

Właściwość rzeczowa sądu w sprawie o separację

W sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków, a także w sprawach o zniesienie separacji adekwatne rzeczowo są sądy okręgowe. W sprawach tych miejscowo adekwatnym jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mają wspólne zamieszkanie, a w braku takiej podstawy – sąd miejsca ich wspólnego pobytu. o ile małżonkowie nie mają wspólnego miejsca zamieszkania ani pobytu, wniosek należy zgłosić w sądzie adekwatnym dla jednego z małżonków (Art. 567 1 kpc).

Skład sądu w sprawie o orzeczenie separacji

Sprawy ze stosunków rodzinnych o separację, w pierwszej instancji rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (Art. 47 § 2 ust 2 pkt b kpc).

Separacja a skarga kasacyjna

Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o separację (Art. 398 2. § 2 kpc).

Rodzaj pełnomocnictwa do prowadzenia sprawy o separację

Do reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy (Art. 426 kpc).

Małoletni świadkowie w sprawie o separację

Małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków (Art. 430 kpc).

Mediacja w sprawie o orzeczenie separacji

Jeżeli istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa, sąd może skierować strony do mediacji. Skierowanie to jest możliwe także wtedy, gdy postępowanie zostało zawieszone (Art. 436 § 1 kro). Przedmiotem mediacji może być pojednanie małżonków.

Jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych (§ 1).

Separacja a prawo wdowy do renty rodzinnej

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażany jest jednolicie pogląd, iż orzeczenie sądowe o separacji wyklucza prawo wdowy do renty rodzinnej na podstawie art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, chyba iż miała ona w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony (tak: wyroki z dnia 9 sierpnia 2007 r., I UK 67/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 297; z dnia 6 marca 2009 r., I UK 255/08, Monitor Prawa Pracy 2009 nr 6, s. 327; z dnia 18 marca 2015 r., I UK 283/14, LEX nr 1677128; z dnia 27 lipca 2017 r. Sygn. akt II UK 308/16).

Art. 70 ust. 3 w/w ustawy stanowi, iż małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, o ile oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Natomiast w myśl art. 61 4 § 1 k.r.o., orzeczenie separacji ma skutki takie, jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba iż ustawa stanowi inaczej. Istnieje zatem generalna zasada, iż separacja wywołuje skutki takie jak rozwód, wyjątkiem natomiast od tej zasady jest to, iż małżonkowie separowani nie mogą zawrzeć małżeństwa (art. 614 § 2 k.r.o.). Do powrotu do stanu sprzed orzeczenia o separacji wymagane jest sądowe orzeczenie o zniesieniu separacji (art. 616 § 1 i 2 k.r.o.), które ma charakter konstytutywny.

Przesłanka uzasadniająca orzeczenie separacji w postaci zupełnego rozkładu pożycia nie pozostawia wątpliwości co do tego, iż jej występowanie jest jednoznaczne z brakiem wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej. Samo podjęcie wspólnego pożycia przez małżonków pozostających w separacji nie powoduje więc jej ustania i skutki wynikłe z orzeczenia ustanawiającego separację realizowane są nadal.

W tym kontekście bez znaczenia jest złożenie przez małżonków pozwu o zniesienie separacji, bowiem brak jest w świetle art. 61 6 § 2 k.r.o. podstaw do stwierdzenia, iż skutki separacji mogłyby ustać wcześniej niż to żądanie prawomocnie rozstrzygnie sąd swoim orzeczeniem.

W konsekwencji, małżonka separowana musi spełniać takie warunki uprawniające do renty rodzinnej, jakie art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej stawia małżonce rozwiedzionej, przy czym za pozostającą w separacji należy uznawać daną osobę do chwili zniesienia separacji orzeczeniem sądu. Irrelewantne dla określenia statusu prawnego małżonki separowanej jest złożenie pozwu o zniesienie separacji, niezależnie od przyczyn, dla których nie został on rozpoznany przed dniem śmierci jej męża (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca 2017 r. Sygn. akt II UK 308/16).

Co do sytuacji, gdy małżonkowie separowani świadczyli obowiązani byli świadczyć sobie wzajemną pomoc z uwagi na względy słuszności, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lipca 2020 r. r. Sygn. akt I UK 404/18 stwierdził, iż art. 61 4 § 3 k.r.o. nie normuje obowiązku alimentacyjnego sensu stricte, lecz parametryzuje sytuację, w której jedna strona ma nieść pomoc drugiej. W jej ramach dokonane czynności nie mogą zaś być jednocześnie oceniane jako wolicjonalne uzewnętrznienie dobrowolnej alimentacji. Już chociażby z tego względu rozróżnić należy szersze pojęcie obowiązku wzajemnego wspierania się członków rodziny od ścisłych jego form, skonkretyzowanych w poszczególnych przepisach o prawach i obowiązkach małżonków przed i po orzeczonej separacji. Natomiast cecha wykładni art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej wymaga indywidualnego ustalenia prawa do alimentów (nawet dobrowolnego). Małżonkowie separowani nie mają obowiązku przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli (art. 27 k.r.o. w związku z art. 28 § 1 k.r.o.).

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2018 r., II UK 106/17 (LEX nr 2488667) wskazano, iż małżonkowie pozostający w separacji w zakresie „alimentacyjnego” obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu nie mogą pozostawać w mniej korzystnej sytuacji prawnej od małżonków rozwiedzionych, którzy przecież mogą uzgodnić dobrowolne alimentowanie, równoznaczne w skutkach prawnych z alimentami przyznanymi wyrokiem lub ugodą sądową w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej. Z tego względu istnienie jednej z przesłanek obowiązku alimentacyjnego (na przykład niedostatku) uprawnia małżonków pozostających w separacji do dobrowolnego uzgodnienia rat alimentacyjnych. Nie ma przecież konieczności, by tego rodzaju umowa w każdym przypadku została potwierdzona orzeczeniem sądowym.

Jednak zawarte porozumienie w tej mierze, w razie zaniechania świadczenia z drugiej strony, powinno umożliwić beneficjentowi uruchomienie ochrony sądowej, a by tak się stało ów obowiązek winien być oparty na ustawowych przesłankach jego powstania.

Odmiennie jest w przypadku, gdy podstawą działania są zasady słuszności. Ten aspekt obejmuje zmienność sytuacji, w której obowiązek dostarczania wzajemnych świadczeń zmienia uprawnionego i zobowiązanego, ale wyklucza sytuację równoczesnego dokonywania wzajemnych przysporzeń, gdyż wtenczas zatraca ustawowe cechy przypisane danej instytucji i przenosi stan rzeczy w strefę racjonalnego ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem rzeczy dotychczas wspólnej (na przykład mieszkania).