Zasiedzenie służebności przesyłu nie zostało opisane wprost w kodeksie cywilnym. Ustawodawca opisał instytucję służebności przesyłu w sposób minimalistycznym, jedynie w trzech artykułach kodeksu (art. 305 1 do art. 305 3 kc). Konieczne jest zatem dopełniające posługiwanie się w sposób odpowiedni regulacjami o służebnościach gruntowych. Możliwość ta została wprost wyrażona w art. 305 4 kc.
Podstawa prawna
Zasiedzenie służebności przesyłu znajduje zatem podstawę w art. 292 kc stanowiącym, iż służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie. Znajduje tu zastosowanie mechanizm zasiedzenia nieruchomości, wyrażony w przepisach art. 172 do 178 kc, co w szczególności odnosi się do ustalenia dobrej lub złej wiary posiadacza i możliwości doliczenia okresu posiadania poprzednika.
Okres zasiedzenia służebności przesyłu
Zasiedzenie służebności przesyłu następuje z upływem 20 lat, o ile właściciel wykonuje ją nieprzerwanie w sposób samoistny. W przypadku natomiast, o ile posiadanie uzyskano w złej wierze, czas potrzebny do zasiedzenia to 30 lat.
Nabycie posiadania służebności przesyłu
O rodzaju wiary posiadacza decyduje wyłącznie chwila objęcia służebności przesyłu w samoistne posiadanie. Opisuje to łacińska paremia: „mala fides superveniens non nocet”, co oznacza, iż „późniejsza zła wiara nie szkodzi”. Zatem dobra wiara jest wymagana tylko w momencie rozpoczęcia posiadania. Późniejsza zmiana nastawienia posiadacza nie stanowi przeszkody do uzyskania zasiedzenia służebności przesyłu w okresie 20 lat.
Wynika to bezpośrednio z wykładni językowej art. 172 kc (“uzyskał posiadanie”) i ma zastosowanie do następców pierwotnego posiadacza przy doliczaniu posiadania poprzednika (“jeżeli poprzedni właściciel uzyskał posiadanie nieruchomości w złej wierze”), a to na mocy regulacji z art. 176 kc.
Domniemanie dobrej wiary posiadacza
Zasiedzenie służebności przesyłu odwołuje się do zasady domniemania dobrej wiary posiadacza (art. 7 kc). Domniemanie to zostanie wzruszone, o ile zostanie dowiedzione, iż właściciel służebności przesyłu w chwili jej nabycia wiedział lub mógł się dowiedzieć o fakcie, iż narusza prawo innej osoby.
Jednakże późniejsze uzyskanie takiej wiedzy przez posiadacza lub jego poprzednika jest dla biegu terminu zasiedzenia służebności przesyłu okolicznością całkowicie irrelewantną.
Obrona przed zasiedzeniem służebności przesyłu
Właściciel nieruchomości, przeciwko któremu biegnie zasiedzenie służebności przesyłu, może bronić się poprzez przerwanie jego biegu, a zatem podjęcie czynności niwelującej skutki zasiedzenia przed sądem powszechnym lub polubownym bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia swojego roszczenia (art. 175 k.c. w zw. z art. 123 § 1 pkt 1 k.c.).
Taką bezpośrednią czynnością jest każde zachowanie właściciela nieruchomości, mające na celu uregulowanie stosunków prawnorzeczowych wykonywanej służebności lub zaniechania wykonywania tej służebności (podobnie: uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2014 r., sygn. akt III CZP 45/14).
Podobny skutek niwelujący następuje, gdy zasiadający służebność przesyłu uzna tytuł prawny właściciela i przyzna brak samoistności własnego posiadania (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2013 r. sygn. akt V CSK 320/12).
Przerwanie biegu zasiedzenia a powództwo o zasądzenie wynagrodzenia
Sąd Najwyższy wskazał, iż wystąpienie przez właściciela nieruchomości z powództwem sądowym przeciwko posiadaczowi służebności przesyłu o zasądzenie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści tej służebności nie przerywa biegu jej zasiedzenia (uchwała składu siedmiu Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2014 r., sygn. akt III CZP 45/14, OSNC z 2015 r., nr 5, poz. 54). Takiego skutku nie ma również zawezwanie do próby ugodowej.
Art. 305 2 k.c. uprawnia właściciela gruntu do żądania ustanowienia służebności przesyłu za wynagrodzeniem. Wynika z tego, iż dopiero złożenie wniosku o takiej właśnie treści niweluje skutki biegu zasiedzenia, a nie samo powództwo o zapłatę wynagrodzenia (podobnie: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2011 r., sygn. akt III CZP 124/10).
Postępowanie sądowe o zapłatę za bezumowne korzystanie z nieruchomości w zakresie służebności przesyłu nie rozstrzyga więc co do istoty służebności przesyłu.
Sąd Najwyższy orzekł, iż wniosek właściciela nieruchomości o ustanowienie służebności przesyłu za odpowiednim wynagrodzeniem na podstawie art. 3051 § 2 k.c. przerywa bieg terminu zasiedzenia służebności przesyłu (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2011 r., sygn. akt III CZP 124/10, OSNC z 2011 r., nr 9, poz. 99).
Zasiedzenie służebności przesyłu przez zakład energetyczny
W postanowieniu z dnia 13 października 2011 r. sygn. akt V CSK 502/10 Sąd Najwyższy uznał, iż posiadanie przez przedsiębiorstwo państwowe trwałych i widocznych urządzeń energetycznych na cudzej nieruchomości może prowadzić do zasiedzenia służebności przesyłu (art. 352 k.c. w zw. z art. 292 kc).
Przedsiębiorca taki zasiaduje służebność przesyłu już od chwili wejścia na grunt w celu wybudowania urządzenia przesyłowego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2013 r. sygn. akt V CSK 287/12).
Uregulowanie służebności przesyłu expressis verbis nastąpiło dopiero w 2008 r. Jednakże jeszcze przed tą datą przedsiębiorstwa mogły zasiadywać prawo do korzystania z cudzej nieruchomości. A zatem okres posadowienia instalacji przed datą 2008 r. dolicza się do czasu posiadania wymaganego do zasiedzenia służebności przesyłu (podobnie: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 maja 2013 r. sygn. akt III CZP 18/13).
Do 1 lutego 1989 r. zasiedzenie służebności przesyłu następowało na rzecz Skarbu Państwa choćby wówczas, gdy było bezpośrednio wykonywane przez dane przedsiębiorstwo państwowe. Po tej dacie zasiedzenie następowało na rzecz samego przedsiębiorstwa państwowego lub jego następcy prawnego.
Urządzenia przesyłowe a zasiedzenie służebności przesyłu
Zasiedzenie służebności przesyłu może nastąpić, o ile zachowanie posiadacza polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia. W tym kontekście Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 października 2016 r. sygn. akt II CSK 49/16 orzekł, iż słupki znacznikowe, oznaczając przebieg rurociągu, są obligatoryjną i widoczną częścią systemu przesyłowego o powszechnie zrozumiałym przekazie.
Należy mieć jednak na uwadze, iż kanalizacje, gazociągi i wodociągi to urządzenia podziemne. Nieracjonalnym byłoby więc przypisywanie ustawodawcy przez pryzmat art. 292 kc intencji, iż rura, będąca elementem takiej instalacji, aby możliwe było zasiedzenie służebności przesyłu, powinna być widoczna dla wszystkich właścicieli gruntów, przez które przebiega.
Związek służebności przesyłu z nieruchomością
W przeciwieństwie do służebności gruntowych, w których przypadku należy określić, względem jakiej nieruchomości taka służebność będzie przysługiwać, związek ten nie występuje przy służebności przesyłu. Służebność przesyłu ustanawia się bowiem na rzecz konkretnego przedsiębiorcy. A zatem w przypadku występowania z żądaniem ustanowienia służebności przesyłu za wynagrodzeniem na podstawie art. 305 2 k.c., należy ustalić, do którego przedsiębiorcy należą urządzenia przesyłowe.
Zasiedzenie służebności przesyłu a uprawnienia właściciela nieruchomości
Zasiedzenie służebności przesyłu nie pozostawia właściciela nieruchomości, na której znajdują się urządzenia przesyłowe, możliwości wystąpienia z wnioskiem o zmianę sposobu wykonywania uprawnień przysługujących przedsiębiorcy. Wniosek taki warunkowany jest zaistnieniem ważnej potrzeby gospodarczej, powstałej po posadowieniu urządzeń. Wynagrodzenie na rzecz przedsiębiorcy może uwzględniać koszty doprowadzenia do zmiany.
