29 sierpnia 2024 r. weszła w życie ustawa z dnia 24 lipca 2024 r. wprowadzająca do polskiego systemu dyrektywę o powództwach przedstawicielskich[1] jako mechanizm mający na celu dalszą ochronę zbiorowych interesów konsumentów[2]. Przedmiotowa Ustawa kreuje nowy rodzaj postępowania służącego ochronie interesów konsumentów, w ramach znanych już wcześniej powództw grupowych.
W praktyce okaże się, czy nowowprowadzony rodzaj postępowania grupowego – tzw. postępowania przedstawicielskie, doprowadzi do rzeczywistego wzmocnienia ochrony konsumentów. Według komentatorów można się spodziewać, iż nowe przepisy skutkować będą większą niż dotąd ilością postępowań grupowych. Jak wskazywano, „procedura grupowa w dotychczasowym kształcie była zbyt sformalizowana i skomplikowana. Nowe przepisy mają to zmienić w odniesieniu do spraw dotyczących praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów”[3].
Przewidziane zmiany w ramach postępowania grupowego wynikają z wymogu transpozycji Dyrektywy 2020/1828 do systemu prawa polskiego. Organem odpowiedzialnym za przygotowanie nowych przepisów był Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: „UOKiK”). Zmiana regulacji zwiększa możliwości konsumentów w procesach przeciw przedsiębiorcom. Jednakże oznacza to zwiększenie zagrożeń dla przedsiębiorców, które powinni oni uwzględniać w swojej działalności w stosunkach B2C.
Podstawowym celem Dyrektywy 2020/1828 i Ustawy jest zatem usprawnienie dochodzenia roszczeń przez konsumentów przeciw przedsiębiorcom. Ustawa ma ułatwić sprawne i niskokosztowe (dla konsumentów) rozstrzyganie sporów związanych z ochroną konsumentów.
Przedmiot i cel regulacji
Jak zaznaczono, celem Dyrektywy 2020/1828 jest zapewnienie podwyższonego poziomu ochrony konsumentów dochodzących ich uprawnień w relacjach B2C. Nowa regulacja służy zapewnieniu konsumentom, na szczeblu unijnym i krajowym, skutecznego mechanizmu ochrony w postaci tzw. powództwa przedstawicielskiego. Mają one stanowić podkategorię znanych już wcześniej powództw grupowych. Ustawa kreuje zatem nowy rodzaj postępowania grupowego (które funkcjonuje w Polsce już od 2010 r.), w celu ułatwienia i ulepszenia dochodzenia ochrony dla konsumentów.
Postępowania grupowe – kategoria postępowań przedstawicielskich[4]
Nowa kategoria postępowania wprowadzona Ustawą przewiduje dalsze ułatwienie konsumentom dochodzenia przysługujących im roszczeń, poprzez wprowadzenie mechanizmu postępowania grupowego wszczynanego przez podmiot upoważniony oraz uregulowanie szczególnych zasad takiego postępowania. Dotychczas sprawy o ochronę konsumentów mogły być rozpoznawane w „ogólnym” postępowaniu grupowym, o ile zostały spełnione ustawowe przesłanki jego dopuszczalności. Podobnie jest w przypadku tzw. powództw przedstawicielskich, jednakże Ustawa wprowadza różne ułatwienia dla dochodzenia roszczeń przez konsumentów w tym trybie (wobec dotychczasowej regulacji).
Z Ustawy wynika zwłaszcza:
- szeroki zakres przedmiotowy spraw, które będą mogły być rozpoznawane w nowej procedurze,
- zwolnienie konsumentów (członków grupy) z obowiązku ponoszenia kosztów związanych z postępowaniem (z wyjątkami – por. art. 1 pkt 7 – opłata związana z przystąpieniem do grupy)[5],
- zasada, iż w przypadku przegranej w sporze, konsument nie ponosi kosztów postępowania na rzecz wygrywającego przedsiębiorcy (w tym kosztu obsługi prawnej)[6],
- dopuszczenie finansowania przez podmioty trzecie podmiotu upoważnionego, działającego na rzecz konsumentów.
Ustawa przewiduje zatem różne rozwiązania, w tym szczególne przepisy proceduralne, a także w zakresie kosztów postępowania i finansowania podmiotu upoważnionego, których celem jest ułatwienie konsumentom dochodzenia roszczeń (ochrony) wobec przedsiębiorców.
Dyrektywa 2020/1828, a za nią Ustawa krajowa, przewiduje dwa rodzaje powództw przedstawicielskich: powództwa krajowe i powództwa transgraniczne.[7]
Pozwany przedsiębiorca i wytaczający powództwo
Co do zasady wymagane jest, przed wdaniem się w spór, wezwanie przedsiębiorcy do zaniechania praktyki.
Legitymowanym biernie może być każdy przedsiębiorca, który prowadzi działalność w branżach określonych w załączniku Nr I do Dyrektywy 2020/1828, a de facto każdy przedsiębiorca, którego kontrahentami są konsumenci[8].
Nowy rodzaj powództwa będzie mógł wytoczyć wyłącznie tzw. podmiot upoważniony (krajowy bądź z innych państw członkowskich). Podmiotem upoważnionym w praktyce będą organizacje konsumenckie[9]. Rejestr takich podmiotów upoważnionych (w Polsce) prowadzić będzie Prezes UOKiK. Podmiotem upoważnionym będzie też Rzecznik Finansowy, w przypadku powództw wytaczanych na rzecz klientów podmiotu rynku finansowego[10]. Powództwo „prokonsumenckie” wytoczyć mogą również podmioty upoważnione z innych państw członkowskich (tzw. powództwo transgraniczne)[11].
Legitymacja czynna podmiotu upoważnionego dotyczy spraw, które będą mieścić się w zadaniach statutowych danej organizacji.
Przesłanki warunkujące dopuszczalność postępowania przedstawicielskiego
Zasadniczą kwestią dla ochrony konsumentów są przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego (przedstawicielskiego) w danej sprawie.
We wstępnej fazie postępowania sąd bada, czy w danej sprawie warunki zachodzą i można ją rozpoznawać jako postępowanie przedstawicielskie. Ogólnie, na gruncie Ustawy, przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego typu przedstawicielskiego zostały istotnie zliberalizowane (łatwiej będzie zwłaszcza o decyzję sądu o rozpoznaniu sprawy w nowym trybie)[12].
Przesłanki postępowania w tym trybie (zmienione wobec ogólnego postępowania grupowego) są następujące:
- sprawa należy do określonej ustawowej kategorii o charakterze przedmiotowym[13],
- zachodzi jednorodzajowość roszczeń członków grupy,
- występuje wspólna podstawa roszczeń (wystarczy taka sama podstawa prawna – w niektórych rodzajach spraw; por. art. 1 pkt 2) Ustawy),
- Ustawa znosi wymóg przedłożenia oświadczeń o przystąpieniu do grupy przez co najmniej 10 osób (co do zasady; por. art. 1 pkt 2) Ustawy),
- Ustawa znosi też wymóg ujednolicenia wysokości roszczeń pieniężnych.
Ustawa przewiduje następujące rozstrzygnięcia w razie uwzględnienia powództwa przeciwko przedsiębiorcy w nowym postępowaniu (art. 1 pkt 21) Ustawy:
- uznanie praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz nakazanie pozwanemu zaniechania jej stosowania,
- uznanie praktyki pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz wskazanie terminu, w którym pozwany zaniechał stosowania tej praktyki,
złożenia w wyznaczonym terminie jednokrotnego albo wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i o odpowiedniej treści.
Przepisy przewidują także inne sytuacje, gdy sąd będzie mógł zastosować grzywnę wobec pozwanego (związane np. z naruszeniami w zakresie udostępniania/powoływania dowodów)[14].
Finansowanie działań podmiotów upoważnionych przez osoby trzecie i tajemnica przedsiębiorstwa
W analizowanym postępowaniu dopuszczalne będzie finansowanie podmiotu upoważnionego przez podmiot trzeci, jednak pod pewnymi warunkami (np. nie powinno ograniczać to niezależności, godzić w interesy konsumentów). Założeniem nowych przepisów jest transparentność finansowania przez podmiot trzeci[15].
Ważnym rozwiązaniem, które zaproponowano w projekcie, jest ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa lub innej tajemnicy podlegającej ochronie prawnej, w związku z wyjawieniem środka dowodowego.
Środki przymuszające
Sąd będzie mógł zastosować środki finansowe, wobec „opornych” przedsiębiorców, mające na celu przymuszenie przedsiębiorcy do wykonania wyroku.
W przypadku opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku sąd będzie mógł nałożyć na przedsiębiorcę grzywnę w wysokości choćby do 5.000.000 zł (por. art. 1 pkt 21 Ustawy). Niezależnie od tej grzywny sąd będzie mógł też nałożyć na pozwanego grzywnę w maksymalnej wysokości 50.000 zł za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku (łącznie do 5.000.000). Przedsiębiorca opóźniający się z wykonaniem wyroku zostaje zatem zagrożony sankcją finansową w wysokości aż do 10.000.000 zł.
Podsumowanie
Założyć należy, jak wspomniano, iż przepisy Ustawy zwiększą ilość postępowań wytaczanych na rzecz konsumentów przeciwko przedsiębiorcom. Szeroko ujęty zakres przedmiotowy spraw, oraz takie czynniki, jak dopuszczalność postępowania przy takiej samej podstawie prawnej mogą skutkować tym, iż więcej spraw będzie nadawać się do rozstrzygnięcia w postępowaniu przedstawicielskim, zwiększając ryzyko dla przedsiębiorców. Nowe przepisy stwarzają zatem dodatkowe ryzyka prawne i finansowe dla przedsiębiorców świadczących usługi dla konsumentów. Przedsiębiorca będzie musiał liczyć się z możliwymi konsekwencjami prawnymi, finansowymi i PR-owymi.
Występują różne oceny nowego postępowania. Wyrażane są np. obawy, czy z wykorzystaniem środków z Ustawy, „[…] nie wrócą praktyki sprzed lat, kiedy stowarzyszenia z wnoszenia powództw uczyniły „dojną krowę”[16]. Wnoszenie powództw przedstawicielskich będzie bowiem zasadniczo bezpłatne dla strony powodowej. Z kolei przedsiębiorcy będą ponosić większe koszty w związku z udziałem w postępowaniach.
„Pozostaje więc mieć nadzieję, iż całokształt zastosowanych w tym zakresie rozwiązań instytucjonalnych sprawi, iż podmioty upoważnione będą korzystać ze swoich uprawnień zgodnie z intencją ustawodawcy – tj. w celu zwiększenia efektywności ochrony polskich konsumentów”[17]. Jak będzie w praktyce, czas pokaże.
[1] Por. Dyrektywa 2020/1828, tzw. dyrektywa o powództwach przedstawicielskich (tj. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE);
(ang.: Directive (EU) 2020/1828 of the European Parliament and of the Council of 25 November 2020 on representative actions for the protection of the collective interests of consumers and repealing Directive 2009/22/EC) – tzw. dyrektywy o powództwach przedstawicielskich (dalej: „Dyrektywa 2020/1828”).
[2] Art. 24: Państwa członkowskie stosują przepisy Dyrektywy 2020/1828 od dnia 25 czerwca 2023 r.
[3] Zob. https://www.prawo.pl/biznes/zbiorowe-pozwy-konsumentow-przeciwko-przedsiebiorcom-organizacji-konsumenckich,528757.html, z dnia 29.08.2024.
[4] O stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów bądź o roszczenia związane z ich stosowaniem będą toczyć się wedle przepisów o postępowaniach grupowych z odrębnościami wprowadzonymi analizowanym projektem; por. ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2023 r. poz. 1212).
[5] Wysokość opłaty, o której mowa w art. 5ta ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniach grupowych, nie może przekraczać 5 % wartości dochodzonego przez członka grupy roszczenia pieniężnego, jednak nie może być wyższa niż 2000 zł, a w przypadku roszczenia niepieniężnego wysokość ustalonej opłaty nie może być wyższa niż 1000 zł. Opłata, o której mowa w art. 5a ust. 1, stanowi jedyny koszt, jaki konsument ponosi z tytułu wytoczenia i prowadzenia przez podmiot upoważniony powództwa w postępowaniu grupowym w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów.
[6] Konsument nie ponosi też kosztów obsługi prawnej – a takie musiałby ponieść, gdyby zdecydował się na samodzielne wytoczenie powództwa z pomocą profesjonalnego pełnomocnika.
[7] Powództwo stanowi powództwo transgraniczne, gdy jest wytaczane w innym kraju niż siedziba podmiotu upoważnionego wytaczającego powództwo. Podmiot upoważniony wytaczający powództwo transgraniczne musi być wpisany do wykazu prowadzonego przez Komisję Europejską. Dzięki instytucji powództw transgranicznych łatwiejsze ma być dochodzenie roszczeń z tytułu naruszeń dokonanych przez przedsiębiorców mających siedzibę zagranicą.
[8] Powództwo może zostać wytoczone np. przeciwko przewoźnikom, producentom i sprzedawcom (artykułów leczniczych, żywnościowych, wyrobów medycznych), bankom i firmom inwestycyjnym, ubezpieczycielom, dostawcom mediów (energii elektrycznej, gazu ziemnego), biurom podróży, organizatorom imprez turystycznych, przedsiębiorcom świadczącym usługi łączności elektronicznej, dostawcom treści i usług cyfrowych.
[9] Ale nie każda, tylko taka, która spełniać będzie określone kryteria fachowości i niezależności, i zostanie wpisana do adekwatnego rejestru na wniosek, przez UOKiK.
[10] […] oraz w sprawach wynikających z umowy o świadczenie usług lub wykonywania czynności na rzecz osoby fizycznej przez instytucję finansową.
[11] Wykaz podmiotów upoważnionych do wytaczania powództw transgranicznych prowadzony przez Komisję Europejską dostępny jest na stronie internetowej Komisji.
[12] jeżeli warunki nie są spełnione, sąd odrzuca pozew.
[13] W przypadku postępowania wszczynanego przez podmiot upoważniony chodzi m.in. o roszczenia w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz o roszczenia związane z ich stosowaniem.
[14] Postanowienia o nałożeniu grzywny będą zaskarżalne zażaleniem do sądu drugiej instancji.
[15] Za niezgodne z przepisami uznane zostanie finansowanie postępowania przez bezpośredniego konkurenta pozwanego.
[16] Por. https://www.prawo.pl/biznes/zbiorowe-pozwy-konsumentow-przeciwko-przedsiebiorcom-organizacji-konsumenckich,528757.html z dnia 29.08.2024, Renata Krupa-Dąbrowska. Autorka prawdopodobnie ma na myśli zwłaszcza pozwy dotyczące niedozwolonych postanowień umownych, składane kiedyś masowo przez organizacje konsumenckie (korzyść: zwrot kosztów dla powoda, przez przedsiębiorcę).
[17] Tak komentarz: mec. Weronika Herbet-Homenda, opubl. jw. Natomiast radca prawny Martyna Popiołek-Dębska uważa, iż nie da się wykluczyć, iż „narzędzie będzie służyło jako element walki pomiędzy przedsiębiorstwami konkurencyjnymi”. Zaś w opinii mec. Tomasza Ludwika Krawczyka przyznanie podmiotom upoważnionym prawa do wytaczania powództw grupowych w takich sprawach „zmobilizuje przedsiębiorców do przestrzegania prawa konsumenckiego, podobnie jak stało się to kiedyś z regulacjami dotyczącymi klauzul abuzywnych w regulaminach umownych: „Przedsiębiorcy zaczęli przestrzegać zakazu ich stosowania dopiero pod wpływem powództw wytaczanych przez podmioty prywatne, działające formalnie na zasadach non-profit.”, opubl. jw.
