3 lat temu
Niepoczytalność i jej konsekwencje.
Co to takiego poczytalność?
W prawie karnym nie ma jasnej, jednoznacznej definicji poczytalności. Przyjmuje się domniemanie, iż każdy sprawca jest poczytalny. Poczytalność oznacza brak zaburzeń psychicznych, rozumienie tego, co jest nakazane i zakazane przez obowiązujące prawo oraz możliwość dostosowania swojego zachowania do tych wymagań stawianych przez prawo. Kodeks karny przyjmuje zasadę, iż zdrowy, dorosły człowiek ma możliwość zachowywania się zgodnie z wymogami norm prawnych.
Czym jest zatem niepoczytalność?
Art. 31 § 1 kodeksu karnego
Niepoczytalność oraz poczytalność ograniczona to najważniejsze pojęcia polskiego kodeksu karnego, które mają decydujące znaczenie w kwestii odpowiedzialności karnej. Są to pojęcia prawne, regulowane w art. 31 k.k., jakkolwiek ściśle związane z dziedziną medycyny, jaką jest psychiatria. Niepoczytalność nie jest stanem. Niepoczytalność jest jedną z okoliczności wyłączających winę. Kodeks wskazuje na trzy jej przyczyny – upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną i inne zakłócenia czynności psychicznych. Konsekwencją tych stanów jest brak zdolności rozpoznania znaczenia swojego czynu lub pokierowania swoim postępowaniem przez sprawcę przestępstwa. Abyśmy mogli mówić o niepoczytalności, czynniki biologiczno-psychiatryczne sprawcy czynu muszą wpływać na jego świadomość i wolę podczas dokonania czynu zabronionego.
Przykład! Osoba chora psychicznie z powodu urojeń zabija drugiego człowieka, uważając go za swojego rzekomego wroga. Rozumie ona istotę tego, co się stało (tzn. fakt zabicia). Nie rozumie jednak swojego czynu w sensie społeczno-prawnym.
Przykład! Gdy np. upośledzony umysłowo sprawca, nie rozpoznając znaczenia społeczno-moralnego swojego zaniechania, nie udziela pomocy ofierze wypadku.
Niemożliwość rozpoznania znaczenia czynu dotyczy zarówno tego, iż jest to czyn zabroniony (znaczenie prawne), jak i tego, iż sprawca nie uświadamia sobie, iż np. dźgnięcie nożem człowieka może wyrządzić mu krzywdę (znaczenie faktyczne).
UWAGA! Sprawcy czynu zabronionego, u którego została stwierdzona niepoczytalność w czasie jego dokonania, nie można przypisać winy. Nie popełnia on zatem przestępstwa.
Niepoczytalność a ograniczona poczytalność
W ocenie stanu psychicznego sprawcy między dwoma biegunami – poczytalnością i niepoczytalnością – istnieją stany pośrednie, które charakteryzują się tym, iż odchylenia od normy mają rozmaite nasilenie – poczynając od nieznacznych, a skończywszy na stanach, w których zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem są w znacznym stopniu ograniczone, jednakże nie wyłączone całkowicie.
Przywołany na wstępie artykuł 31 kodeksu karnego reguluje także ograniczoną poczytalność sprawcy. To sytuacja gdy upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych powoduje nie zniesienie, ale ograniczenie w stopniu znacznym zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem. Popełnienie przestępstwa w stanie znacznie ograniczonej poczytalności jest podstawą możliwości orzeczenia przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. Stan ten nie wyłącza bowiem winy (w przeciwieństwie do niepoczytalności), jednak znacząco zmniejsza jej stopień. Nie oznacza to jednak, iż w przypadku, kiedy zostanie stwierdzona ograniczona poczytalność, nadzwyczajne złagodzenie kary stanowi regułę. Powinny zaistnieć pewne szczególne okoliczności uzasadniające zastosowane złagodzenie kary przez sąd.
WAŻNE! (WPROWADZENIE SPRAWCY W STAN ODURZENIA I NIETRZEŹWOŚCI) CZYLI WYJĄTEK!
Zarówno stan nietrzeźwości, jak i odurzenia, stanowią zakłócenia czynności psychicznych powodujące znaczne ograniczenie możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem, a czasem choćby całkowicie je wyłączają. Art. 31 § 3 wyłącza jednak spod przedmiotowego zastosowania § 1 i 2 pewną kategorię sprawców niepoczytalnych czy też o poczytalności znacznie ograniczonej – jeżeli przyczyną braku możliwości kierowania postępowaniem czy rozpoznania znaczenia czynu jest stan nietrzeźwości lub odurzenia, w który sprawca sam się wprawił. To powoduje, iż taki sprawca ponosi pełną odpowiedzialność karną na zasadzie winy. Jest to konstrukcja tzw. zawinionej niepoczytalności.
Konsekwencje prawne
Jeżeli oskarżony w chwili dokonania czynu był niepoczytalny, sąd umorzy postępowanie i orzeknie umieszczenie sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Natomiast w stosunku do sprawcy popełniającego przestępstwo w stanie ograniczonej poczytalności istnieje możliwość (pamiętajmy nie obowiązek) orzeczenia przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary. Dlatego ustalenie stopnia jego poczytalności w czasie popełniania przestępstwa ma najważniejsze znaczenie dla rozmiaru jego odpowiedzialności i wymiaru kary.
Stosownie do art. 414 § 1 k.p.k., w razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd umarza (lub umarza warunkowo) postępowanie. W praktyce jednak umorzenie takie możliwe jest dopiero po sporządzeniu przez biegłego opinii o niepoczytalności sprawcy. Sądy powołują się w tym przypadku na art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k., argumentując, iż osoba niepoczytalna, mimo iż jest sprawcą, nie popełnia przestępstwa, ponieważ̇ nie można jej przypisać winy.
Zaś w sytuacji, gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, iż zdolność sprawcy do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona, obligatoryjne jest posiadanie przez niego obrońcy (art. 79 § 1 pkt 3 i § 4 k.p.k.).
Jednak jeżeli opinia biegłego wskaże, iż sprawca nie działał w stanie niepoczytalności lub ograniczonej poczytalności, sąd orzeka, iż udział jego obrońcy nie jest obowiązkowy. Obrońca zostaje wówczas zwolniony ze swych obowiązków, chyba iż zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu (określone w przepisach prawa jak np. wiek sprawcy).
WAŻNE! W stosunku do niepoczytalnych sprawców przestępstw stosuje się środki zabezpieczające. Jednym z nich jest na przykład pobyt w zakładzie psychiatrycznym, często choćby dożywotni. Inną kwestią jest zastosowanie ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Umożliwia ona choćby dożywotnią izolację i leczenie osobom, które są na tyle niebezpieczne, iż tego wymagają – o wszystkich tych kwestiach decyduje jednak sąd.
Niepoczytalność a czas dokonania przestępstwa
Artykuł 31 § 1 k.k. stwierdza, iż aby móc przyjąć niepoczytalność, niemożność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem, uwarunkowane określonymi zaburzeniami psychicznymi, musi zachodzić „w czasie czynu”, czyli w czasie, w którym był realizowany przez sprawcę czyn zabroniony. Chwila czynu – to moment samego działania bądź zaniechania, a istnieją także czyny znacznie bardziej rozciągnięte w czasie o czym należy pamiętać.
W celu uzyskania bliższych informacji zapraszamy do kontaktu z Kancelarią Adwokacką Adwokat Karoliny Pawlikowskiej. Pomoc prawną świadczymy na terenie całego kraju, w tym, głównie w Bełchatowie i Piotrkowie Trybunalskim.
tel: 500024241, mail: [email protected]
