Przestępstwo zgwałcenia – nowa definicja w 2025 r.

Etap legislacyjny

Ustawa z 28.6.2024 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2024 r. poz. 1228; dalej: ZmKK24) wejdzie w życie – zgodnie z art. 5 ZmKK24 – 13.2.2025 r.

Istota zmian

ZmKK24 ma na celu – jak czytamy w uzasadnieniu ZmKK24, dostępnym na stronie internetowej Sejmu RP, druk sejmowy nr 209 – zmianę definicji jednego z przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jakim jest przestępstwo zgwałcenia. Konieczności zmiany definicji gwałtu na gruncie polskiego KK wynika z Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, sporządzonej w Stambule 11.5.2011 r. (Dz.U. 2015 r. poz. 961; dalej: KonwAntyprzemocowa). KonwAntyprzemocowa – ratyfikowana przez Polskę w kwietniu 2015 r. – wskazuje wyraźnie, iż do gwałtu dochodzi zawsze, gdy zabrakło świadomej i dobrowolnej zgody na każde obcowanie płciowe.

Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmuje się, iż dobrem chronionym przy przestępstwie zgwałcenia jest wolność człowieka od nacisków w sferze dysponowania swoim życiem seksualnym (wyrok SN z 3.7.1975 r., II KR 66/75, Legalis). Treścią tej wolności jest prawo człowieka do dysponowania swoim ciałem w sferze życia seksualnego, tj. prawo do wyboru partnera, czasu, miejsca i formy kontaktu seksualnego, który powinien być wolny od przemocy, groźby i podstępu, tj. niedopuszczalny do popełnienia w jakikolwiek sposób wbrew woli pokrzywdzonego (postanowienie SN z 9.4.2001 r., II KKN 349/98, Legalis).

Dotychczasowy stan prawny

W w tej chwili obowiązującym stanie prawnym definicja przestępstwa zgwałcenia znajduje się w art. 197 § 1 KK, zgodnie z którym, kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze więzienia od lat 2 do 15. Tym samym, w tej chwili ustawodawca wprost wylicza sposoby doprowadzenia do zgwałcenia. Dla przyjęcia przedmiotowego przestępstwa konieczne jest bowiem, aby sprawca, doprowadzając pokrzywdzonego do obcowania płciowego, użył jednego ze wskazanych sposobów, tj.: przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu. Jednocześnie ustawodawca definiuje zgwałcenie, a także inne przestępstwa seksualne jako naruszenie wolności seksualnej i obyczajności, wskazując na konieczność wyrażenia sprzeciwu wobec niechcianych zachowań seksualnych.

Art. 36 KonwAntyprzemocowa odwołuje się natomiast do teorii autonomii seksualnej, którą narusza doprowadzenie do zbliżenia czy obcowania płciowego bez uzyskania świadomej zgody, wolnej od przymusu, strachu i dezorientacji. Pomiędzy art. 197 § 1 KK a relewantnym art. 36 KonwAntyprzemocowa zachodzi brak tożsamości, którego nie da się wyeliminować w drodze wykładni przychylnej prawu międzynarodowemu i która decyduje o ukształtowaniu ochrony prawnej przed tym przestępstwem na gruncie KK w sposób nieodpowiadający wymaganiom KonwAntyprzemocowa. Zapewnienie pełnej zgodności polskiego porządku prawnego z wymogami art. 36 KonwAntyprzemocowa wymaga zatem – zdaniem ustawodawcy – zmian legislacyjnych przez uwzględnienie pojęcia dobrowolnej zgody w brzmieniu art. 197 § 1 KK.

Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności z wyrokiem z 4.12.2003 r. w sprawie M.C. przeciwko Bułgarii, brak zgody stanowi podstawowy element decydujący o zgwałceniu i wykorzystaniu seksualnym.

Nowy stan prawny

Nowy art. 197 § 1 KK otrzyma brzmienie, zgodnie z którym, kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób mimo braku jej zgody, podlega karze więzienia od lat 2 do 15. Zmiana ta ma na celu poszerzenie zakresu penalizacji przestępstwa zgwałcenia o te przypadki, w których dochodzi do doprowadzenia innej osoby do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności „mimo braku zgody tej osoby”. Tym samym, dodano nowe znamie w postaci: umyślnego doprowadzenia do obcowania płciowego mimo braku zgody tej osoby, w inny sposób niż w następstwie przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu.

Nowa definicja przestępstwa zgwałcenia oparta jest na koncepcji zgody, a nie potwierdzenia oporu.

Dodano także art. 197 § 1a KK, który stanowi, iż tej samej karze podlega, kto doprowadza inną osobę do obcowania płciowego wykorzystując brak możliwości rozpoznania przez nią znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Przestępstwem jest zatem czyn polegający na wykorzystaniu przez sprawcę sytuacji, w której ofiara nie może w sposób samodzielny i świadomy podejmować decyzji (wyrazić zgody), co do podjęcia aktu seksualnego.

Zmodyfikowano również art. 198 KK, który w nowym brzmieniu, stosownie do którego kto, wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikające z upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych znaczne ograniczenie umiejętności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze więzienia od 6 miesięcy do lat 8. Uzupełniono zatem dotychczasowy art. 198 KK o „inne zakłócenia czynności psychicznych”. Art. 198 KK będzie penalizował te przypadki, w których bezradność ofiary przestępstwa wynika z ograniczonej świadomości tej osoby (np. osoby w stanie upojenia alkoholowego lub odurzonej), która zachowuje w pewnym stopniu zdolność do wyrażenia zgody, jednak tak uzyskana zgoda jest ułomna, a sprawca działa wbrew interesom ofiary „wykorzystując” jej bezradność. Art. 198 KK posługuje się znamieniem w postaci „znacznego ograniczenia umiejętności rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem”, w odróżnieniu od całkowitego „braku możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem” zastosowanym w opisie czynu zabronionego, zawartym w art. 197 § 1a KK.

Inne zmiany

Równocześnie ZmKK24 nowelizuje przepisy trzech innych ustaw:

Nowelizacje tych ustaw stanowią konsekwencje zmian wprowadzonych w KK.