Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną – konsekwencje nieuiszczenia grzywny orzeczonej wyrokiem karnym

Zamiana grzywny za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na pracę społecznie użyteczną

Skazanego na grzywnę sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni (Art. 44 § 1 kkw). W razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu grzywnę ściąga się w drodze egzekucji (§ 2).

Jeżeli egzekucja grzywny nieprzekraczającej stu dwudziestu stawek dziennych okaże się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, iż byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę na pracę społecznie użyteczną, przyjmując, iż dziesięć stawek dziennych jest równoważnych miesiącowi pracy społecznie użytecznej, z zaokrągleniem, w górę, do pełnego miesiąca.

Powyższe ma odpowiednie zastosowanie także do grzywny określonej kwotowo, z tym iż górna granica grzywny podlegającej zamianie nie może przekroczyć 240 000 złotych, a miesiąc pracy społecznie użytecznej jest równoważny grzywnie w kwocie do 20 000 złotych.

Zażalenie na zamianę grzywny na pracę społecznie użyteczną

Na postanowienie w przedmiocie zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną przysługuje zażalenie (art. 45. § 4 kkw).

Wymiar pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Pracę społecznie użyteczną określa się w miesiącach oraz ustala wymiar godzin pracy od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym, kierując się wskazaniami zawartymi w art. 53 Kodeksu karnego (dyrektywy wymiaru kary), a zatem przy założeniu, aby uwzględnić m.in.:

• potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa,
• dolegliwość nieprzekraczającą stopnia winy,
• właściwości i warunki osobiste sprawcy,
• staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości,
• stopień społecznej szkodliwości czynu,
• cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego.

Wykonanie pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Celem pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny jest wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego (art. 53 § 1 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Skazany ma obowiązek sumiennie wykonywać ciążące na nim obowiązki, a w miejscu pracy przestrzegać ustalonych zasad zachowania, porządku i dyscypliny.

Miejsce wykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Pracę społecznie użyteczną orzeczoną w razie nieuiszczenia grzywny wykonuje się w miejscu stałego pobytu lub zatrudnienia skazanego albo w niewielkiej odległości od tego miejsca, chyba iż ważne względy przemawiają za jej wykonaniem w innym miejscu (art. 54 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Właściwy wójt, burmistrz lub prezydent miasta (organy gminy), wyznacza miejsca, w których może być wykonywana nieodpłatna, kontrolowana praca na cele społeczne; podmioty, dla których organ gminy, powiatu lub województwa jest organem założycielskim, a także państwowe lub samorządowe jednostki organizacyjne oraz spółki prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu bądź województwa, mają obowiązek umożliwienia skazanym wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne.

Praca społecznie użyteczna może być także wykonywana na rzecz instytucji lub organizacji reprezentujących społeczność lokalną oraz w placówkach oświatowo–wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, podmiotach leczniczych w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej, jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, fundacjach, stowarzyszeniach i innych instytucjach lub organizacjach użyteczności publicznej, niosących pomoc charytatywną, za ich zgodą, jak też innych podmiotów, którym powierzono w dowolny sposób wykonywanie zadań własnych gminy.

Nadzór nad wykonywaniem pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Nadzór nad wykonywaniem pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny oraz orzekanie w sprawach dotyczących jej wykonania należą do sądu rejonowego, w którego okręgu praca jest lub ma być wykonywana.

Czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania pracy społecznie użytecznej wykonuje sądowy kurator zawodowy (art. 55 § 1 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Praca społecznie użyteczna orzeczona w razie nieuiszczenia grzywny a ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków

Wydatki związane z ubezpieczeniem następstw nieszczęśliwych wypadków skazanych, wykonujących nieodpłatną, kontrolowaną pracę na cele społeczne oraz pracę społecznie użyteczną, ponosi Skarb Państwa (art. 56a § 1 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Konsekwencje niewykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Sądowy kurator zawodowy w terminie 7 dni od doręczenia orzeczenia wzywa skazanego oraz poucza go o prawach i obowiązkach oraz konsekwencjach wynikających z uchylania się od wykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny, a także określa, po wysłuchaniu skazanego, rodzaj, miejsce i termin rozpoczęcia pracy, o czym niezwłocznie informuje adekwatny organ gminy i podmiot, na rzecz którego będzie wykonywana praca.

W wypadku gdy skazany nie stawi się na wezwanie lub pouczony o prawach, obowiązkach i konsekwencjach związanych z wykonywaniem pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny oświadczy sądowemu kuratorowi zawodowemu, iż nie wyraża zgody na podjęcie pracy, kurator kieruje do sądu wniosek o orzeczenie kary zastępczej. Następuje to także, w wypadkach, gdy skazany nie podejmie pracy w wyznaczonym terminie lub w inny sposób uchyla się od odbywania.

Zmiana rodzaju, miejsca lub terminu rozpoczęcia pracy społecznie użytecznej może nastąpić na podstawie decyzji sądowego kuratora zawodowego w szczególnie uzasadnionych wypadkach (art. 57 § 4 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Właściwy organ gminy informuje sądowego kuratora zawodowego o wyznaczonych dla skazanych miejscach pracy, rodzaju pracy oraz osobach odpowiedzialnych za organizowanie pracy i kontrolowanie jej przebiegu. Osoby te obowiązane są do niezwłocznego informowania sądowego kuratora zawodowego o istotnych okolicznościach dotyczących przebiegu pracy i zachowania się skazanego, a w szczególności o terminie rozpoczęcia i zakończenia pracy, liczbie godzin przepracowanych przez skazanego, rodzaju wykonywanej przez niego pracy, niezgłoszeniu się do pracy, niepodjęciu przydzielonej pracy, przeszkodzie uniemożliwiającej wykonanie pracy, opuszczeniu pracy bez usprawiedliwienia, każdym przypadku niesumiennego wykonywania pracy oraz uporczywego nieprzestrzegania ustalonego porządku i dyscypliny pracy.

Sąd, a także sądowy kurator zawodowy mogą w każdym czasie żądać od skazanego wyjaśnień dotyczących przebiegu pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny i w tym celu wzywać skazanego do osobistego stawiennictwa.

Zgodnie z art. 46. § 1 kkw, o ile egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, iż byłaby ona bezskuteczna, sąd zarządza wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, gdy:

• skazany oświadczy, iż nie wyraża zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej zamienionej na podstawie art. 45 albo uchyla się od jej wykonania, lub
• zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest niemożliwa lub niecelowa.

Czas wykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny

Wykonywanie wykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny może odbywać się także w dni ustawowo wolne od pracy i dni wolne od pracy u danego podmiotu, na rzecz którego jest ona wykonywana (art. 57a § 3 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Z ważnych względów, w szczególności uzasadnionych wykonywaną przez skazanego pracą zarobkową lub stanem zdrowia, sąd, na wniosek skazanego, może ustalić rozliczenie godzin pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny w innych okresach niż miesięczny, nie przekraczając wyznaczonego okresu ani łącznej liczby godzin wykonywanej pracy w tym okresie (art. 63b § 1 w zw. z art. 45 § 2 kkw).

Sąd powinien rozpoznać wniosek w terminie 14 dni od dnia jego złożenia. Na postanowienie przysługuje zażalenie.

W powyższych warunkach, kurator zawodowy, na wniosek skazanego, jednokrotnie podczas wykonywania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w razie nieuiszczenia grzywny może wydać decyzję o ustaleniu rozliczenia godzin pracy społecznie użytecznej w innych okresach niż miesięczny na czas nie dłuższy niż 6 miesięcy, nie przekraczając okresu wyznaczonej pracy ani łącznej liczby godzin wykonywanej pracy w tym okresie.

Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną a odbywanie kary pozbawienia wolności

Na wniosek skazanego odbywającego karę więzienia niebędącą zastępczą karą więzienia sąd może orzec, po wyrażeniu zgody przez dyrektora zakładu karnego, iż praca społecznie użyteczna będzie wykonywana na rzecz podmiotów i na zasadach określonych w art. 123a kkw, czyli na rzecz:

• jednostek organizacyjnych Służby Więziennej,
• samorządu terytorialnego,
• podmiotów, dla których organ gminy, powiatu lub województwa jest organem założycielskim,
• państwowych lub samorządowych jednostek organizacyjnych,
• spółek prawa handlowego z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa lub gminy, powiatu lub województwa

Czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania pracy społecznie użytecznej oraz obowiązków nałożonych na skazanego wykonuje wówczas dyrektor zakładu karnego. W celu wykonania pracy społecznie użytecznej sąd przesyła odpis orzeczenia adekwatnemu dyrektorowi zakładu karnego (art. 45 § 5 kkw).

Zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną a kasacja

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 kwietnia 2022 r. sygn. akt IV KK 293/20 wskazał, iż od postanowienia o zarządzeniu wykonania zastępczej formy kary grzywny orzeczonej może być wniesiona kasacja w trybie art. 521 § 1 k.p.k. (w treści: Prokurator Generalny, a także Rzecznik Praw Obywatelskich może wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie). Takie stanowisko od dawna prezentowane jest zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego (np. postanowienia Sądu Najwyższego: z 3 czerwca 2014 r., IV KK 427/13, z 7 marca 2019 r., sygn. akt V KK 544/18), jak i piśmiennictwie (np. K. Postulski, Wzruszanie prawomocnych postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym, Prok. i Pr. 2007, nr 10, s. 110).

Kryterium decydującym o tym, czy określone prawomocne orzeczenie kończy postępowanie jest bowiem nie to, czy orzeczenie to dotyczy głównego nurtu procesu, czy kwestii incydentalnej, ani to, czy zapadło w określonej fazie postępowania karnego, ale kwestia, czy co do przedmiotu tego orzeczenia rozstrzyga ono w sposób ostateczny i definitywny, zaś dalsze procedowanie w jego przedmiocie jest wykluczone. Wymóg ten spełnia wydane w postępowaniu wykonawczym prawomocne postanowienie o zamianie grzywny na pracę społecznie użyteczną na podstawie art. 185 § 1 k.k.s. (ale także na podstawie art. 45 § 1 k.k.w., art. 25 § 1 k.w.), skoro w oparciu o przewidziane przesłanki ustawowe rozstrzyga ostatecznie o tym, iż kara orzeczona prawomocnym wyrokiem w formie zasadniczej nie będzie wykonywana, a zamiast niej skazany zobowiązany jest do świadczenia pracy społecznie użytecznej w określonym wymiarze, okresie i na rzecz określonego podmiotu.

Zamiana grzywny za wykroczenie skarbowe na pracę społecznie użyteczną

Zgodnie z Art. 185. § 1 kodeksu karnego skarbowego (kks), o ile egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, iż byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić karę grzywny na pracę społecznie użyteczną, określając czas jej trwania. Praca społecznie użyteczna trwa najkrócej 7 dni, najdłużej – 3 miesiące; określa się ją w dniach i miesiącach.

Praca społecznie użyteczna polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne, wskazanej przez sąd, we właściwym zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 5 do 10 godzin w stosunku tygodniowym (§ 2). Na postanowienie w przedmiocie zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną przysługuje zażalenie (§ 3).

Odnośnie powstałych wątpliwości, czy powyższe przepisy stosuje się jedynie do wykroczeń skarbowych, czy również przestępstw skarbowych, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 kwietnia 2022 r. sygn. akt IV KK 293/20 argumentował, iż z wykładni systemowej, związanej z usytuowaniem regulacji zawartych w art. 185 i 186 kks, wyraźnym określeniem przedmiotowym art. 186 k.k.w., z którego bez wątpliwości można wnosić, iż dotyczy wyłącznie grzywien orzeczonych za wykroczenie skarbowe oraz zawartego w tym przepisie odesłania, wynika iż zarówno instytucja zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną z art. 185 kks, jak i zarządzenia zastępczej kary więzienia z art. 186 kks, dotyczą grzywien orzeczonych wyłącznie za wykroczenia skarbowe; nie dotyczą natomiast grzywien orzeczonych za przestępstwa skarbowe, do których na podstawie odesłania z art. 179 § 1 k.k.s. ma zastosowanie art. 45 i 46 k.k.w.

Z mocy art. 179 § 1 kks do wykonywania orzeczeń w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu karnego skarbowego, o ile przepisy tego Kodeksu nie stanowią inaczej. Zasada ta oznacza, iż dla wykonania orzeczenia w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie skarbowe na podstawie Kodeksu karnego skarbowego konieczne jest istnienie przepisu, który jako regulacja szczególna wyraźnie wykluczy zastosowanie zasad określonych w Kodeksie karnym wykonawczym. Pierwszeństwo zastosowania tej ostatniej ustawy wynika także z jej art. 1 § 1, który stanowi, iż wykonywanie orzeczeń, m.in. w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, odbywa się na jej podstawie, chyba iż ustawa stanowi inaczej.

Rozwiązania zawierające odmienności w zakresie wykonania kar grzywny znajdują się w art. 182 – 187 kks, z tym iż część tych odmienności dotyczy przestępstw skarbowych, część natomiast wykroczeń skarbowych.

Zamiana grzywny za przestępstwo skarbowe na pracę społecznie użyteczną

Art. 185 § 1 kks ma zastosowanie jedynie do grzywien orzeczonych za wykroczenie skarbowe, zaś zamiana grzywny orzeczonej za przestępstwo skarbowe następuje na podstawie art. 45 § 1 k.k.w. w zw. z art. 178 § 1 k.k.s.

Podstawę zamiany kary grzywny orzeczonej za popełnienie przestępstwa skarbowego stanowi art. 45 § 1 k.k.w., określający odmiennie zasady wymiaru pracy społecznie użytecznej, mniej korzystne dla skazanego niż określone w art. 185 § 1 kks. w tej chwili art. 185 § 1 kks stanowi bowiem, iż o ile egzekucja grzywny okazała się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, iż byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić karę grzywny na pracę społecznie użyteczną, określając czas jej trwania; praca społecznie użyteczna trwa najkrócej 7 dni, najdłużej – 3 miesiące; określa się ją w dniach i miesiącach.

W tym względzie zauważa się bowiem, iż uregulowania dotyczące zamiany grzywny na formy zastępcze w poszczególnych aktach prawnych występują łącznie i są ze sobą systemowo powiązane. Regulacja ogólna dotycząca zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną zawarta jest w art. 45 § 1-4 kkw, zaś dotycząca zarządzenia zastępczej kary więzienia za nieuiszczoną grzywnę – w art. 46 § 1-5 k.k.w., przy czym ostatnio wskazana instytucja w swoim brzmieniu odwołuje się wprost do art. 45 k.k.w. (art. 46 § 1 pkt 1 k.k.w.).

Uregulowanie zastępczych form wykonania grzywny w regulacjach bezpośrednio po sobie następujących uzasadnione jest kolejnością ich zastosowania. W tych bowiem wypadkach, kiedy co do zasady możliwa jest zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną (grzywna nieprzekraczająca stu dwudziestu stawek dziennych), w pierwszej kolejności sąd winien podjąć próbę skorzystania z tej właśnie formy wykonania grzywny, a dopiero w dalszej kolejności rozważać orzeczenie zastępczej kary więzienia za nieuiszczoną grzywnę w oparciu o art. 46 § 1 k.k.w.

Powyższe stanowisko ma uzasadnienie normatywne, skoro art. 46 § 1 pkt 1 i 2 kkw bezpośrednio odnosi się do braku zgody skazanego na podjęcie pracy społecznie użytecznej, uchylania się od jej wykonania, względnie niecelowości lub niemożności zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną. Takie systemowe ujęcie przesłanek orzeczenia dwóch zastępczych form wykonania kary grzywny uzasadnia przekonanie, iż obie te formy winny mieć zastosowanie do grzywien orzeczonych na tych samych podstawach zawartych w prawie materialnym, tj. na podstawie przepisów szczególnych prawa materialnego, z jedynym ograniczeniem, jakie stanowi wymiar orzeczonej kary grzywny wprost wskazany w art. 45 § 1 k.k.w.

Przyjęcie, iż art. 185 § 1 k.k.s. dotyczy grzywien orzeczonych za przestępstwa skarbowe prowadziłoby w tym kontekście do wniosków funkcjonalnie nieakceptowalnych. Przede wszystkim, do wymiaru pracy społecznie użytecznej określonej na podstawie tego przepisu nie znajdowałoby zastosowania ograniczenie z art. 45 § 1 k.k.w., dotyczące liczby stawek dziennych orzeczonej grzywny, limitujące zastosowanie przewidzianej w tym przepisie formy zastępczej. Oznacza to, iż choćby najwyższy wymiar kary grzywny orzeczonej za przestępstwo skarbowe musiałby być związany z wymiarem pracy społecznie użytecznej na poziomie co najwyżej 3 miesięcy.

Byłoby to rozwiązanie irracjonalne, wskazujące na swoiste zrównanie na poziomie wykonania kary sprawców skazanych na najsurowsze grzywny za przestępstwa skarbowe ze sprawcami wykroczeń skarbowych. Nadto, samym paradoksem byłby już brak ograniczenia dla zastosowania pracy społecznie użytecznej liczby orzeczonych stawek dziennych, określonej w art. 45 § 1 k.k.w., jako granicy, ponad którą instytucja ta w ogóle nie może być zastosowana.

Rozwiązanie przewidziane w art. 45 § 1 k.k. wynika przede wszystkim z faktu skorelowania zastępczej formy wykonania grzywny z wymiarem kary ograniczenia wolności (choć w związku z kolejnymi nowelizacjami Kodeksu karnego skorelowanie to straciło nieco na ostrości), jak również prawdopodobnie z uwzględnienia wysokości orzeczonej kary grzywny w procesie kształtowania jej ustawowych równoważników – ustawodawca uznał, iż względy kryminologiczne nie uzasadniają orzekania pracy społecznie użytecznej zamiast kary grzywny orzeczonej w wymiarze powyżej 120 stawek dziennych, pozostawiając w takiej sytuacji jedynie możliwość zarządzenia wykonania kary zastępczej więzienia (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 kwietnia 2022 r. sygn. akt IV KK 293/20). Takie stanowisko wyrażone zostało także w piśmiennictwie (tak: V. Konarska-Wrzosek (w:) I. Zgoliński (red.), Kodeks karny skarbowy. Komentarz, wyd. II, WKP 2021, teza 1 do art. 185, T. Razowski (w:), P. Kardas, G. Łabuda, T. Razowski, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, wyd. III, WKP 2017, teza 2 do art. 185, A. Wielgolewska (w:) A. Piaseczny, A. Wielgolewska, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, LexisNexis 2021, teza 1 do art. 185, G. Skowronek, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, C.H. Beck 2020, teza 2 do art. 185),

Zamiana grzywny za wykroczenie na pracę społecznie użyteczną

Takie samo rozwiązanie, jak w przypadku zamiany grzywny za przestępstwo skarbowe na pracę społecznie użyteczną, znajduje się w Kodeksie wykroczeń, gdzie w art. 25 § 1 kw przewidziano zamianę grzywny na pracę społecznie użyteczną, zaś w art. 25 § 2 – zarządzenie wykonania zastępczej kary grzywny, przy czym także w wypadku tej ustawy, w instytucji zarządzenia wykonania kary zastępczej następuje odwołanie do zamiany grzywny na pracę społecznie użyteczną.

Na gruncie prawa wykroczeń czas trwania pracy społecznie użytecznej nie został określony jako wynik precyzyjnego zamiennika; ustawodawca pozostawił ustalenie czasu trwania tej pracy sądowi. W Kodeksie wykroczeń wskazano jedynie, iż taka praca może trwać najkrócej tydzień, najdłużej 2 miesiące (art. 25 § 1 k.w.). Rozwiązanie to zbliżone jest do rozwiązania przyjętego w art. 185 § 1 k.k.s., a więc dotyczącego wykroczeń skarbowych, w którym wskazano, iż praca społecznie użyteczna trwa najkrócej 7 dni, najdłużej – 3 miesiące. Także w tym przepisie nie został przewidziany ścisły zamiennik, którego ustalenie na gruncie każdej jednostkowej sprawy pozostawiono sądowi orzekającemu w przedmiocie zamiany. Można zatem stwierdzić, iż ustawodawca posłużył się tą samą metodą dla ukształtowania ram pracy społecznie użytecznej w sytuacji grzywien orzeczonych w zbliżonych do siebie wymiarach, które można określić jako relatywnie niskie (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 kwietnia 2022 r. sygn. akt IV KK 293/20).