Zgodnie z art. 185 kpk, zwolnienie świadka od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie jest możliwe, o ile osoba taka pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym oraz wnosi o takie zwolnienie.
Przy braku w sprawie podstaw, aby uznać istnienie pomiędzy osobami „szczególnie bliskiego stosunku osobistego”, świadkowi nie przysługuje prawo do odmowy składania zeznań lub udzielania odpowiedzi na określone pytania.
Moment do którego świadek będący w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym może złożyć wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania
Złożenie przez osobę będąca w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym wniosku na podstawie art. 185 kpk, o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania powinno nastąpić nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym (art. 186. § 1 kpk).
Sytuacja złożenia w postępowaniu przygotowawczym zeznań przez świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym a instytucja zwolnienia od złożenia zeznań
W przypadku złożenia przed sądem wniosku o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, poprzednio złożone zeznanie przez osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone.
Szczególnie bliski stosunek osobisty – definicja pojęcia
W literaturze i orzecznictwie wyraża się pogląd, iż „szczególnie bliski stosunek osobisty” jest relacją zachodzącą między dwiema osobami, bliższą niż stosunek towarzyski. Podkreśla się, iż jest to stosunek na tyle zażyły, iż stawia świadka w odniesieniu do oskarżonego lub podejrzanego w sytuacji zbliżonej do osoby najbliższej dla niego. Charakteryzuje się on silną więzią emocjonalną lub uczuciową, powodującą, iż składanie zeznań może prowadzić do wewnętrznego konfliktu w sumieniu świadka (tak: R. A. Stefański w: Z. Gostyński red.: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003, s. 849; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. IV, Kraków 2005, s. 479; L. K. Paprzycki, w: J. Grajewski, L. K. Paprzycki, M, Płachta: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003 r., s. 472).
Szczególnie bliski stosunek osobisty jest zatem silną więzią uczuciową, niemieszczącą się w stosunku bliskości, ale społecznie uznawana za szczególnie bliską, np. stan narzeczeństwa, przyjaźni, sprawowanie opieki (K. Marszal, Proces, s. 190).
Więź pomiędzy dalszymi krewnymi a szczególnie bliski stosunek osobisty umożliwiający zwolnienie od złożenia zeznań
Gdy łączące świadka z oskarżonym stosunki nie wykraczają poza typowe stosunki łączące krewnych (np. stryj, bratanek) należy przyjąć założenie o braku istnienia szczególnie bliskiego stosunku między tymi osobami (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 czerwca 2014 r., Sygn. akt II AKa 119/14).
Zwolnienie od złożenia zeznań a młodzieżowy związek typu „chłopak-dziewczyna”
O ile z praktyki orzeczniczej i doświadczenia życiowego wynika, iż narzeczeństwo (jako stan poprzedzający zawarcie małżeństwa, a wynikający z podjęcia określonych decyzji) powinien być traktowany w kategoriach „szczególnej bliskości”, o której mowa w art. 185 kpk, o tyle istnienie miedzy osoba przesłuchiwaną a osoba oskarżoną tylko luźnego, typowego dla kultury młodzieżowej związku wymaga od organu przesłuchującego tym większej wnikliwości i rozsądku przy ocenie, czy w rzeczywistości zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty, uprawniający do odmowy składania zeznań (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 1997 r., sygn. akt II Aka 229/97, Prok. i Pr., dodatek „Orzecznictwo” 1998/7-8/21).
Różnica pomiędzy osobą najbliższą a osobą będącą w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym
Art. 182 § 1 kpk stanowi, iż osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Art. 115 kk zawierający objaśnienie wyrażeń ustawowych, w § 11 stanowi, iż osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 marca 2015 r. w sprawie sygn. akt IV Ko 98/14, wskazał, iż we wspólnym pożyciu pozostają, poza oczywistym domniemaniem wynikającym z instytucji małżeństwa, osoby niezwiązane węzłem małżeństwa, o ile połączone są więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą, jak też osoby, pomiędzy którymi z racji wspólnego długotrwałego życia i przyjęcia określonego modelu tego życia, doszło do zawiązania relacji tożsamych z najbliższymi relacjami rodzinnymi, o których mowa w art. 115 § 11 kk, np. relacji występujących pomiędzy rodzicami i dziećmi, bądź pomiędzy rodzeństwem. Tym samym Sąd Najwyższy wyraźnie rozdzielił granice pomiędzy instytucjami z art. 182 § 1 kpk i art. 185 kpk.
Z kolei ocena okoliczności uzasadniających przyjęcie stanu odpowiadającego pojęciu pozostawania świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym, o który to stosunek opiera się zastosowanie art. 185 kpk, należy do organu przesłuchującego.
Przez pojęcie bliskiego stosunku osobistego należy rozumieć wprawdzie inny niż wynikający z więzów pokrewieństwa, powinowactwa czy małżeństwa stosunek określony w art. 182 (w zw. z art. 115 § 11 k.k.), jednakże musi to być również stosunek silnie łączący z oskarżonym osobę mającą być przesłuchaną w charakterze świadka (tak: Sąd Najwyższy w sprawie IV KR 36/79, LEX nr 21805; SN IV KK 63/03, LEX nr 80281), na przykład bliski konkubinatowi (SN IV KK 63/03, LEX nr 80281), wynikający także z posiadania z oskarżonym-podejrzanym dziecka (SN III KK 222/05, OSNKW 2006, nr 5, poz. 46 oraz glosy: aprobująca, Z. Kwiatkowski, Prok. i Pr. 2007, nr 6, s. 155, częściowo krytyczna, R.A. Stefański, PiP 2007, z. 1, s. 135; a także P.K. Sowiński, PS 2008, nr 7-8, s. 227).
Aktualność stosunku osobistego łączącego świadka z oskarżonym w chwili składania zeznań
Przy instytucji zwolnienia od zeznań istotne przy tym jest to, iż na gruncie art. 185 k.p.k. chodzi o aktualnie istniejący stosunek osobisty, a więc z chwili przystąpienia do składania zeznań.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 31 października 2018 r., sygn. akt: II AKa 468/18, w sytuacji, gdy świadek oświadcza na rozprawie, iż aktualnie brak jest jakiejkolwiek więzi emocjonalnej lub uczuciowej pomiędzy nim a oskarżonym, to uznać należy, iż nie zachodzi potrzeba zwolnienia świadka z obowiązku składania zeznań.
Posiadanie przez świadka dziecka z oskarżonym a możliwość zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania
Fakt posiadania przez świadka wspólnego dziecka z oskarżonym nie zawsze musi świadczyć o istnieniu tej szczególnie bliskiej relacji pomiędzy nimi, wymaganej z perspektywy art. 185 kpk. Dzieje się tak m.in. wówczas, gdy dziecko urodziło się jakiś czas temu, a relacje pomiędzy jego rodzicami przestały mieć charakter świadczący o istnieniu pomiędzy nimi więzi emocjonalnej.
Z taką też sytuacją mamy do czynienia, gdy świadek przestała wykazywać zainteresowania zarówno osobą, z którą ma wspólne dziecko, jak i samym dzieckiem. W takim wypadku posiadanie przez świadka wspólnego dziecka z oskarżonym nie pozwala uznać, iż istnieje między nimi „szczególnie bliski stosunek osobisty” uzasadniający zastosowanie przepisu art. 185 kpk (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31 października 2018 r., sygn. akt: II AKa 468/18).
Obowiązek sądu do poinformowania świadka o możliwości zwolnienia od zeznań w przypadku istnienia bliskiego stosunku z oskarżonym
Przesłuchanie świadka rozpoczyna się od zapytania o jego imię, nazwisko, wiek, zajęcie, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Art. 191 § 2 kpk stanowi, iż świadka należy uprzedzić wtedy o możliwości zwolnienia od zeznań w przypadku istnienia bliskiego stosunku z oskarżonym, o ile ujawnią się okoliczności wskazujące na taki stosunek.
Wniosek świadka bliskiego oskarżonemu o zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, jako warunek zastosowania instytucji
Zwolnienie świadka od zeznań lub odpowiedzi na pytanie w oparciu o art. 185 kpk następuje wyłącznie na wniosek, nie z urzędu. Warunkiem zwolnienia jest zatem złożenie w tym przedmiocie wniosku przez świadka i uprawdopodobnienie przez niego istnienia szczególnie bliskiego stosunku osobistego z oskarżonym (np. narzeczeństwa).
Jak podkreślił Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 17 grudnia 2015 r., sygn. akt V Ka 1162/15, sąd może skorzystać z zeznań świadka złożonych w postępowaniu przygotowawczym w sytuacji, gdy w postępowaniu przed sądem meriti świadek nie złożył wniosku o zwolnienie od składania zeznań. Powyższa konkluzja sądu powstała w stanie faktycznym, w którym świadek została pouczona o możliwości zwolnienia oraz dostatecznie precyzyjnie określiła relacje łączące ją z oskarżoną, a jednak na rozprawie nie wniosła o zwolnienie jej od złożenia zeznań z uwagi na pozostawanie z oskarżoną w szczególnie bliskim stosunku osobistym, co uczyniła na wcześniejszym etapie postępowania sądowego.
Forma złożenia przez świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym wniosku o zwolnienie od zeznań lub odpowiedzi na pytania
Wniosek świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym o zwolnienie od zeznań lub odpowiedzi na pytania może być złożony do organu procesowego na piśmie lub do protokołu.
Okoliczności tego rodzaju świadek powinien uprawdopodobnić we wniosku, wskazując na fakty przemawiające za istnieniem takiego związku
Ustalenie przez sąd pozostawania świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym
Ustalenie pozostawania świadka w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym nie wymaga posiadania wiadomości specjalnych. Ustalenie formy tego ustalenia pozostawiono kompetencji sądu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 czerwca 2014 r., Sygn. akt II AKa 119/14)
Forma uwzględnienia przez sąd wniosku o zwolnienie od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania przez świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym
Jak powiedziano świadek będący narzeczoną/narzeczonym lub inną osobą w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym, o zwolnienie od złożenia zeznań „wnosi”, ale decyzję podejmuje sąd w formie postanowienia (tak: L.K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art. 185 k.p.k., LEX 2014).
Jednakże, jak wskazał Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 13 stycznia 2015 r., Sygn. akt VI Ka 781/14, niewydanie takiego postanowienia przez sąd nie ma wpływu na treść wyroku, gdy mimo jego niewydania nie można mieć wątpliwości, iż sąd zwolnił świadka od złożenia zeznań.
Protokoły oględzin ciała osoby zwolnionej od zeznań
Sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają ujawnieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła wyjaśnień lub zeznań albo została od nich zwolniona z uwagi na bliskość z oskarżonym (Art. 186 § 2 kpk).
Konsekwencje nieuwzględnienia przez sąd zwolnienia od złożenia zeznań przez narzeczoną lub innego świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym
Art. 438 pkt 2 kpk stanowi, iż orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia obrazy przepisów postępowania, o ile mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia. o ile zatem pomimo naruszenia przez sąd art. 185 kpk, a w konsekwencji również art. 186 kpk, nie stwierdzono, aby obraza tych przepisów mogło mieć wpływ na treść orzeczenia, to brak jest podstaw do uchylenia zaskarżonego wyroku
Możliwość wpływu na wyrok powinno się bowiem oceniać z zastosowaniem tzw. testu negatywnego, czyli dokonując ustalenia, czy gdyby do uchybienia nie doszło, zapadło by takie samo orzeczenie, które wydano pomimo zaistnienia uchybienia. Stwierdzone uchybienie procesowe może być wówczas uznane za nie stanowiące podstawy do wzruszenia orzeczenia, gdy sąd dojdzie do zasadnego przekonania, iż dane uchybienie było na tyle nieistotne, iż gdyby go nie było, musiałoby zapaść takie samo orzeczenie jak to, które zapadło przy wystąpieniu danego uchybienia (tak: Kodeks postępowania karnego. T. 2. Komentarz. Autorzy Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S. Komentarz do art.438 Kodeksu postępowania karnego. SIP Lex).
W kontekście naruszenia art. 185 kpk wpływ na wyrokowanie jest znikomy, gdy z wypowiedzi składanych w śledztwie przez świadka wynika, iż posiadane przez niego informacje są zbieżne z ustaleniami dokonanymi przez sąd. Gdy wiedza świadka na temat zdarzenia niemal w 100 % pokrywa się z ustaleniami sądu, to w żaden sposób nie byłaby w stanie ich zmienić. Wtedy to dowód z zeznań świadka nie doprowadziłby do dokonania odmiennych ustaleń, a w konsekwencji nie mógłby wpłynąć na rozstrzygnięcie w zakresie winy, kwalifikacji prawnej lub wymierzonych kar (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31 października 2018 r., Sygn. akt: II AKa 468/18).
Zwolnienie od zeznań świadka będącego w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym a posłużenie się przez organ wypowiedziami tej osoby, składanymi poza protokołem przesłuchania w charakterze świadka
Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie poglądem, przepis art. 186 § 1 kpk, stanowiący, iż poprzednio złożone zeznanie osoby zwolnionej od składania zeznań lub odpowiedzi na pytanie nie może służyć za dowód ani być odtworzone, nie zabrania odtwarzania wypowiedzi osoby uprawnionej do odmowy zeznań składanych poza protokołem przesłuchania w charakterze świadka np. w trakcie zatrzymania przez funkcjonariusza Policji w formie spontanicznej wypowiedzi (tak: orzeczenie Sądu Najwyższego V KK 12/03, LEX nr 80708; SN WA 9/02, OSNKW 2002, nr 11 -12, poz. 104 oraz glosy aprobujące: A. T., (…) 2004, nr 1, s. 154, U. T., (…) 2004, nr 2, s. 165, Z. K., PS 2004, nr 9, s. 153; SN II KK 247/11).
Jak stwierdzał w jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy, przewidziany w art. 186 § 1 kpk zakaz dowodowy nie oznacza wyłączenia możliwości przesłuchiwania osób trzecich na okoliczności, o których zeznawała osoba, która skorzystała następnie z prawa do odmowy zeznań, choćby gdy są to świadkowie ze słuchu, czerpiący swoje informacje od tego, które skorzystał z uprawnień wskazanych w przepisach art. 182 i 185 kpk (tak: OSNKW 2013/2/15, Biul. SN 2013/2/19, LEX nr 1226685, oraz wyrok Sądu Rejonowego w Sokółce z dnia 6 maja 2014 r., Sygn. akt II K 3/14).
